Cernunnos

Cernunnos

Bóg natury lub płodności (?)
Cernunnos z Pilier des nautes, Musée de Cluny, Paryż
Występowanie	mitologia celtycka

Cernunnos – imię, którym zwyczajowo określane są wizerunki rogatego boga w mitologii Celtów.

Imię to pojawia się w takim brzmieniu tylko raz, na tzw. Kolumnie Przewoźników, pochodzącej z I w. n.e., ale wizerunki mężczyzny z rogami lub porożem jelenia, często siedzącego ze skrzyżowanymi nogami i otoczonego zwierzętami, oraz trzymającego lub noszącego torques, znane są z wielu innych źródeł. Widnieją m.in. na kotle z Gundestrup (Dania) czy na płaskorzeźbie znalezionej w miejscowości Vendœuvres we francuskim departamencie Indre^[1].

Nie ma informacji o tym bogu w źródłach pisanych, a szczegóły dotyczące jego kultu czy znaczenia w religii Celtów nie są znane.

Imię: świadectwa epigraficzne

Imię [C]ernunnos pojawia się tylko na tzw. Kolumnie Przewoźników (Pilier des nautes). Poświęcona przez galijskich marynarzy Jowiszowi oraz cesarzowi Tyberiuszowi, co pozwala ją datować między 14 a 37 r. n.e., została odnaleziona w 1710 r. w fundamentach Katedry Notre-Dame w Paryżu, w miejscu starożytnej Lutecji, która była stolicą civitas celtyckiego plemienia Paryzjów. Obecnie jest wystawiona w Musée National du Moyen Âge w Paryżu. Charakterystyczna kamienna kolumna jest ważnym zabytkiem galijsko-rzymskiej religii. Reliefy na bazie kolumny obrazują i wymieniają z imienia kilku rzymskich bogów, takich jak Jupiter, Wulkan, czy Kastor i Polluks, razem z galijskimi bogami Esusem, Smertriosem, oraz Tarvosem Trigaranusem. Osiemnastowieczne rysunki inskrypcji pozwalają odczytać wersję Cernunnos, jednak pierwsza litera uległa od tamtego czasu uszkodzeniu, więc dzisiaj możliwe jest tylko odczytanie [_]ernunnos^[2].

Kolejnym dowodem jest inskrypcja na metalowej tabliczce z Steinsel-Rëlent w Luksemburgu, na terenach zamieszkałych przez celtycki lud Trewerów. Uważa się, że ta inskrypcja, o treści Deo Ceruninco, „bogu Cerunincosowi”, odnosi się do tego samego bóstwa.

Imię Cernunnos zostało powiązane z boskim przydomkiem Carnonos z celtyckiej inskrypcji napisanej po grecku, odkrytej w Montagnac (Hérault). Brzmi ona: αλλετ[ει]υος καρνονου αλ[ι]σο[ντ]εας (alleteiuos karnonou alisonteas); καρνονου pojawia się w celowniku, a ostatnie słowo prawdopodobnie oznacza nazwę miejsca wywodzącego się od alisii, „jarzębu” lub „głazu” (porównaj z Alezją, galijską Alisiią), napis można zrozumieć więc jako "Alleteinos [poświęca] Karnonosowi z Alisontei".

Przydomek Carnonos wywodzony jest z galijsko-łacińskiego przymiotnika carnuātus, „rogaty”. Galijskie słowo karnon („róg”) jest wyrazem pokrewnym łacińskiego cornu, germańskiego humaz, oraz angielskiego horn, a także praindoeuropejskiego *k̑r̥no-. Celtycki rdzeń mógł prawdopodobnie mieć formę *kornu/kernu^[3]. Rdzeń karn- („róg”) pojawia się zarówno w galijskiej, jak i galackiej gałęzi Celtów kontynentalnych. Hezychiusz z Aleksandrii objaśniał galacki wyraz karnon (κάρνον) jako „galijską trąbkę”, to znaczy celtycki róg wojenny, wymieniony jako carnyx (κάρνυξ) przez Eustacjusza z Tessaloniki, który wspomniał o czarze głosowej w kształcie zwierzęcia. Rdzeń słowa występuje także w nazwach celtyckich ludów, na przykład Karnutów (Carnutes) – co być może oznacza „Rogaci” – oraz w kilku imionach własnych wymienionych w inskrypcjach.

Proto-celtycka forma imienia boga została zrekonstruowana albo jako Cerno-on-os lub Carno-on-os. Cząstka –on- jest charakterystyczna dla imion bóstw, jak w przypadkach Maponosa, Epony, Matron czy Sirony.

Ikonografia

(c) Nationalmuseet, CC BY-SA 3.0

Kocioł z Gundestrup – wizerunek rogatego boga z torquesem i wężem w dłoniach, w otoczeniu jelenia, psa lub wilka oraz innych zwierząt

Postać oznaczona na Kolumnie Przewoźników imieniem [C]ernunnos przedstawiona jest z porożem jelenia we wczesnej fazie corocznego wzrostu. Z obu rogów zwisają torquesy. Dolna część reliefu zaginęła, ale wymiary kolumny pozwalają przypuszczać, że bóg mógł znajdować się w pozycji siedzącej, ze skrzyżowanymi nogami, podobnie jak rogaty mężczyzna na kotle z Gundestrup.

W celtyckiej ikonografii rogaty bóg jest często przedstawiany w towarzystwie zwierząt, często z dorosłym jeleniem, z rogatym wężem, rzadziej z bykami (jak np. w Reims), psami czy szczurami^[4]. Z tego powodu uczeni często określają Cernunnosa jako „Władcę Zwierząt” albo „Władcę Dzikich Stworzeń”, boga natury i urodzaju. Rogi mogą symbolizować siłę i płodność, oraz wskazywać na rolę Cernunnosa jako bóstwa opiekuńczego polowań^[5]. Jednak, jak podkreśla Phyllis Fray Bober, towarzyszący mu rogaty wąż, jako symbol chtoniczny, może także wskazywać na jego związki ze światem podziemnym^[6]. Podobne znaczenie mógł mieć także motyw psa.

Na Kolumnie Przewoźników Cernunnos występuje wśród bóstw patronujących dobrom materialnym, żegludze i handlowi (Merkury, Wulkan, Kastor i Polluks, Fortuna), co sugeruje, że mógł być także bogiem bogactwa i materialnego powodzenia. Może o tym świadczyć np. sakiewka trzymana przez boga na wizerunku z Reims (w starożytności, Durocortorum, stolicy plemienia Remi), oraz jeleń wymiotujący monetami z Niedercorn-Turbelslach (Luksemburg), na ziemiach Trewerów^[7]. Także torques może być interpretowany jako symbol bogactwa. Podobnie jak Pluton, byłby on więc bogiem obfitości i świata podziemnego zarazem. Inne często przedstawiane z Cernunnosem bóstwo, Merkury, również łączy funkcje opiekuna handlu, posłańca i przewodnika, także po świecie podziemnym (psychopompa). Rogaty bóg mógł więc pełnić równolegle różne role: bóstwa natury, dostatku, polowań czy życia pozagrobowego^[8].

Innym przykładem obrazów powiązanych z Cernunnosem jest petroglif w Val Camonica w południowoalpejskiej Galii. Rogatą postać ludzką datuje się na okres od VII w. p.n.e. do IV w. p.n.e. Na reliefie z Vendoeuvres widnieje rogate dziecko, otoczone z obu stron przez węże oraz trzymające sakiewkę i torquesy.

Pośród dzieł Celtów mieszkających na terenie obecnej Hiszpanii, wśród rogatych figur Cernunnosa znajdujemy „podobnego do Janusa” boga z Candelario (Salamanka), z dwiema twarzami i dwoma małymi rogami, rogatego boga ze wzgórz Ríotinto (Huelva), oraz reprezentację bóstwa zwanego Vestius Aloniecus, odkrytą niedaleko jego ołtarzy w Lourizán (Pontevedra).

Wyobrażenia Cernunnosa podważają często wyrażany pogląd, według którego Celtowie zaczęli przedstawiać swoich bogów w ludzkich formach dopiero po podboju Galii przez Rzymian^[9]. Celtycki „rogaty bóg”, choć potwierdzony w ikonografii, nie może być zidentyfikowany w opisie celtyckiej religii w rzymskiej etnografii i nie wydaje się, by nadano mu przetłumaczone na łacinę imię; być może ze względu na swoją odrębność nie został przeniesiony do rzymskiego panteonu. Choć Cernunnos nie został przyswojony przez Rzymian, uczeni czasami porównywali go, pod względem funkcyjnym, do greckich i rzymskich istot boskich takich, jak Merkury czy Akteon, wyspecjalizowanych form Jupitera, oraz Dis Patera, którego Juliusz Cezar uważał za przodka Galów.

Możliwe odbicie w wyspiarskiej odmianie języka celtyckiego

Próbowano znaleźć powiązania pomiędzy Cernunnosem i Conallem Cernachem, przyrodnim bratem irlandzkiego herosa Cúchulainna w Cyklu Ulsterskim, opierając się na rdzeniu cern- w przydomku Cernach. Przydomek ten tłumaczony jest zazwyczaj jako "zwycięski", Anne Ross zaproponowała jednak inne jego znaczenie – „kościsty, mający kanty”, co wiązałoby go z rogatym bogiem. Związek z ikonografią Cernunnosa widoczny byłby także w scenie z poematu Táin Bó Fráich, w którym Conall chwyta jadowitego węża, a ten owija się wokół niego, nie czyniąc mu szkody. Poglądu tego nie podzielają jednak inni badacze^[10].

Możliwe powiązania ze świętym Kiaranem

Niektórzy widzą cechy Cernunnosa zawarte w życiu świętego Kiarana z Saigir, jednego z dwunastu apostołów Irlandii. Kiedy budował swoją pierwszą małą celę, jak głosi jego hagiografia, jego pierwszym uczniem i mnichem był niedźwiedź, który został uczyniony spokojnym przez Boga. Następnymi byli lis, borsuk, wilk, oraz jeleń.

Neopogaństwo

W wicca i innych formach neopogaństwa czczony jest Rogaty Bóg; to bóstwo łączy synkretycznie wiele rogatych bogów z różnych kultur, łącznie z Cernunnosem. Odzwierciedla on pory roku w corocznym cyklu: życia, śmierci i odrodzenia.

Przypisy

Bibliografia

• Phyllis FrayP.F. Bober Phyllis FrayP.F., Cernunnos: Origin and Transformation of a Celtic Divinity, „American Journal of Archaeology”, 55 (1), Archaeological Institute of America, 1951, s. 13-51, DOI: 10.2307/501179, JSTOR: 501179 .
• DavidD. Fickett-Wilbar DavidD., Cernunnos: Looking a Different Way, „Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium”, 23, Department of Celtic Languages & Literatures, Harvard University, 2003, s. 80-111, JSTOR: 25660728 .
• Jerzy Gąssowski: Mitologia Celtów. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979.
• O. Hirschfeld (edidit): Corpus Inscriptionum Latinarum. Vol. XIII, Pars I, fasc. 1, Inscriptiones Aquitaniae et Lugudunensis. 1899 (impr. iter. 1966), s. 507-508 (N° 03026). ISBN 2-87772-237-6.