Chęciny

Chęciny

— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Widok na miasto i zamek
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	kielecki
Gmina	Chęciny
Aglomeracja	kielecka
Prawa miejskie	po 1306
Burmistrz	Robert Jaworski
Powierzchnia	14,13 km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	4377[1] 313 os./km²
Strefa numeracyjna	41
Kod pocztowy	26-060
Tablice rejestracyjne	TKI
Położenie na mapie gminy Chęciny Chęciny
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Chęciny
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Chęciny
Położenie na mapie powiatu kieleckiego Chęciny
50°48′10″N 20°28′02″E/50,802778 20,467222
TERC (TERYT)	2604034
SIMC	0946846
Urząd miejski pl. 2 Czerwca 4 26-060 Chęciny
Strona internetowa

Widok Chęcin w 1835 roku.

Chęciny, mal. J. Szermentowski, 1857, MN Kielce

Chęciny – miasto w Polsce położone w województwie świętokrzyskim, w powiecie kieleckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chęciny. Położone około 15 km od Kielc, na Wyżynie Kieleckiej, historycznie w Małopolsce.

Według danych z 18 lipca 2018 r. miasto zajmowało powierzchnię 14,13 km²^[2] i liczyło 4421 mieszkańców, z czego liczba mężczyzn wynosiła 2196 osób (49,7%), zaś kobiet – 2223 (50,3%)^[3]. Gęstość zaludnienia wynosiła 313 osób/km².

Pierwsza wzmianka o wsi Chęciny pochodzi z 1275. Chęciny uzyskały lokację miejską po 1306 roku^[4]. Miasto królewskie w powiecie chęcińskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku^[5]. Od końca XIV w. do upadku I Rzeczypospolitej, miasto było siedzibą szlacheckich sądów ziemskich i grodzkich^[6]. Najważniejszym zabytkiem są ruiny zamku królewskiego z przełomu XIII i XIV wieku. Zamek pozostaje ruiną od XVIII wieku. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie kieleckim, obwodzie kieleckim województwa krakowskiego^[7]. Do 1954 siedziba gminy Korzecko.

Położenie

Miasto leży w środkowej części województwa świętokrzyskiego, w zachodniej części Gór Świętokrzyskich^[8], między Pasmem Chęcińskim, a Pasmem Zelejowskim.

Historycznie należy do Małopolski. Leżało w ziemi sandomierskiej, następnie w województwie sandomierskim, gdzie było siedzibą powiatu stanowiącego część ziemi radomskiej^[9]. W latach 1919-1939 i 1945–1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego (1919-1939; 1945-1975; 1975-1998). Od 1999 roku należy administracyjnie do województwa świętokrzyskiego.

Na terenie obszaru miejskiego Chęcin znajdują się również leżące na północy Zelejowa i Sitkówka.

Gospodarka

Miasto jest ośrodkiem przemysłu materiałów budowlanych. W jego okolicach eksploatowany jest wapień, tzw. marmur chęciński. Rozwija się tu także przemysł spożywczy.

Komunikacja

Najbliższa stacja kolejowa znajduje się 5,4 km od miasta w miejscowości Radkowice. Do Chęcin kursują autobusy komunikacji miejskiej z Kielc linii 31, oraz T (linia okresowa relacji Kielce-Tokarnia, autobusy kursują między kwietniem/majem a październikiem), a także busy prywatnych przewoźników. W Chęcinach krzyżują się drogi do Kielc, Małogoszcza i Morawicy. Na wschód od miasta biegnie obwodnica na S7.

Turystyka

Panorama miasta z murów zamku

Zespół domu zajezdnego „Pod Srebrną Górą”

Miasto położone jest między Pasmem Chęcińskim a Pasmem Zelejowskim Gór Świętokrzyskich, co zachęca do uprawiania turystyki. Z Chęcin wytyczone są szlaki piesze prowadzące m.in. na Górę Zamkową i do jaskini Raj.

W mieście funkcjonują schroniska młodzieżowe. Uzupełnieniem bazy noclegowej Chęcin są gospodarstwa agroturystyczne w pobliskim Korzecku oraz Podzamczu^[10].

Chęciny są punktem początkowym czerwonego szlaku turystycznego prowadzącego do Kielc, niebieskiego szlaku turystycznego prowadzącego do Łagowa oraz żółtego szlaku turystycznego prowadzącego do Wiernej Rzeki.

Kultura i sport

W czerwcu 2013 r. otwarto halę widowiskowo-sportową „Pod Basztami”^[11], która jest siedzibą Centrum Kultury i Sportu. Na wyposażeniu obiektu znajdują się m.in. siłownia, zewnętrzny kort tenisowy o nawierzchni poliuretanowej, wypożyczalnia rowerów, boisko "Orlik" ze sztuczną nawierzchnią, boisko do piłki ręcznej. W Chęcinach działa także lokalny Teatr Grodzki „Pod Basztami” oraz Drużyna Rycerska Ziemi Chęcińskiej „Ferro Aquilae”.

Nazwa

Nazwa notowana od 1275, pierwotnie brzmiała prawdopodobnie Chęcin i oznaczała sam zamek albo samą wieś. Od XIV wieku przybrała formę liczby mnogiej, kiedy zaczęła oznaczać kilka obiektów (zamek, wieś, miasto). Nazwa Chęcin prawdopodobnie pochodzi od niezaświadczonej źródłowo nazwy osobowej *Chęta (Chęcin – własność Chęty) – którego etymologię można wiązać ze słowem chęć^[12]. Według innej etymologii nazwa powstała z pierwotnej Hanczyn(y) i nie ma nic wspólnego ze słowem chęć i rzekomą nazwą osobową *Chęta^[13].

Historia

Ruiny zamku królewskiego w Chęcinach – widok z wieży

Pierwsze wzmianki o Chęcinach pochodzą z 1275. Miasto otrzymało prawa miejskie w pierwszej połowie XIV wieku. W 1306 r. właścicielem Chęcin oraz 11 wsi został biskup Jan Muskata, który jednak po zdradzie króla Władysława Łokietka prawo własności utracił. W 1331 szykujący się do wojny z Krzyżakami Władysław Łokietek zwołał na zamku w Chęcinach zjazd ziem małopolskich i wielkopolskich. Na sejmie tym wielkorządcą w Wielkopolsce ogłoszono królewicza Kazimierza. W 1387 na zamku więziony był brat króla Jagiełły kniaź Andrzej Garbaty^[14].

W 1465 miasto zostało doszczętnie zniszczone przez pożar. W tym samym roku król Kazimierz Jagiellończyk na sejmie w Kaliszu ponowił przywilej miejski Chęcin. Pierwotny dokument lokacyjny spłonął. Miasto rządziło się na prawie niemieckim. Aby podźwignąć podupadłe Chęciny w 1487 król nadał mieszkańcom prawo do miejscowych kopalń. W 1494 przywileje powiększył Jan Olbracht urządzając prawa górnicze na sposób olkuskich. W 1507 Chęciny spaliły się ponownie. Prawa miejskie odnowił Chęcinom król Zygmunt I Stary. Miasto było ośrodkiem górnictwa i przemysłu sukienniczego. W Chęcinach wydobywano marmury, srebro, miedź i ołów. W drugiej połowie XVI wieku istniał tu zbór kalwiński oraz w latach 1570–1597 także zbór braci polskich. W 1597 roku Chęciny uzyskały przywilej de non tolerandis Judaeis^[15].

W XVII wieku miasto zostało zniszczone podczas rokoszu Zebrzydowskiego. Jeszcze więcej zniszczeń przyniosły wojny szwedzkie i najazd Jerzego II Rakoczego. Miasto zostało przez wojska Rakoczego splądrowane i spalone 1 kwietnia 1657. Przez kolejne 4 lata szerzyła się tu zaraza, która do reszty spustoszyła Chęciny. Lustracja z 1660 wykazała zaledwie 48 domów, z 341 znajdujących się tu przedtem. Aby podnieść miasto z upadku król Jan Kazimierz ustanowił w 1666 przywilej na pięć jarmarków.

W 1764 Chęciny przeznaczono na drugie miejsce sądów ziemskich radomskich, dla powiatów: radomskiego, opoczyńskiego i chęcińskiego. W 1795 miasto znalazło się w zaborze austriackim. W 1796 zlikwidowano powiat chęciński, a w jego miejsce utworzono powiat kielecki. W 1809 Chęciny znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Królestwie Polskim. W odrodzonym w 1918 państwie polskim Chęciny były ośrodkiem przemysłu wapienniczego i drzewnego. W latach 1939–1945 znalazły się pod okupacją hitlerowską. Miały tu miejsce masowe egzekucje. Ludność Chęcin prowadziła działalność partyzancką.

Historia Żydów w Chęcinach

Późnorenesansowa synagoga w Chęcinach

Wzmianka o pierwszych Żydach w Chęcinach pochodzi z 1564. Dopiero jednak w 1581 król Stefan Batory pozwolił im się osiedlać w tym mieście, co potwierdził w przywileju Zygmunt III Waza w 1597. W czasie potopu szwedzkiego prawie cała gmina żydowska została wymordowana przez niekarne oddziały Stefana Czarnieckiego. W połowie XVII wieku kahał chęciński miał własnego rabina, kantora, mełameda, czynny był także żydowski szpital (od 1638). W XIX wieku gmina się rozrosła, zbudowano mykwę, 6 sztybłech, dwa chedery i dom starców. W 1939 ludność żydowska stanowiła 56% mieszkańców Chęcin (2825 osób). W czasie okupacji istniało tu getto dla 4 tysięcy osób^[16]. 1 września 1942 roku Niemcy dokonali deportacji Żydów z chęcińskiego getta do obozu zagłady w Treblince. W marcu 1944 roku na rynku w Chęcinach żołnierze oddziału AK "Wybranieccy" zamordowali Icka Grynbauma dostarczającego żywność ukrywającym się w podchęcińskich lasach Żydom^[17].

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Chęcin w 2014 roku^[1].

Zabytki i atrakcje

Zamek w Chęcinach

Kościół św. Bartłomieja u stóp zamku

Zespół klasztorny Klarysek

Jaskinia Raj

Cmentarz żydowski – widok od strony południowej

• ruiny zamku królewskiego z 2. połowy XIII w. – budowę fortecy rozpoczęto prawdopodobnie około 1295–1300 roku. Wówczas została zbudowana górna część Zamku, składającą się z dwóch cylindrycznych baszt obronnych i dziedzińca. Ta część Zamku została zbudowana jako część mieszkalna. Zamek posiadał swoją własną kaplicę, ulokowaną przy baszcie wschodniej. Skarbiec zamkowy był przechowywany w pomieszczeniu położonym nad kaplicą. Pewne jest, iż Zamek istniał w 1306 roku, kiedy król Władysław Łokietek ofiarował budowlę biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie. Rok później w pretekście wykrycia spisku przeciw królowi Zamek ponownie stał się własnością króla. W 1318 roku skarbiec Archidiecezji Gnieźnieńskiej został zdeponowany w Zamku i pozostawał chroniony przeciw wojskom Zakonu Krzyżackiego. Zamek odegrał istotną rolę jako miejsce zgromadzenia wojsk ziem małopolski i wielkopolski przed wyruszeniem w 1331 roku na Bitwę pod Płowcami z Zakonem Krzyżackim. W pierwszej połowie XIV wieku warownia została rozbudowana przez króla Kazimierza III Wielkiego. W 1576 roku zbudowano Dolny Dziedziniec z kwadratową basztą, tworząc obecny zarys Zamku. Wówczas Zamek stał się rezydencją królowej Adelajdy Heskiej. W kolejnych latach na Zamku mieszkały: Elżbieta Łokietkówna, Zofia Holszańska i jej syn Władysław Warneńczyk oraz z pochodzenia Włoszka – królowa Polski Bona Sforza. W późniejszym czasie warownia była wykorzystywana jako więzienie stanu, a lochy umieszczono pod wschodnią basztą. Pośród uwięzionych znajdowali się: Michael Küchmeister von Sternberg – przyszły Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego oraz Andrzej Wingold, brat przyrodni Króla Jagiełły. Zamek na krótko odzyskał swoją świetność dzięki odbudowie poczynionej przez starostę chęcińskiego Stanisława Branickiego. Jednakże w drugiej połowie XVI wieku, Zamek zaczął popadać w ruinę. W 1588 roku sejm nakazał wyniesienie ksiąg z Zamku do kościoła parafialnego. W 1607 roku Zamek został zaatakowany i spalony przez rokosz Zebrzydowskiego. W 1657 roku Zamek został po raz kolejny podpalony i częściowo zniszczony przez wojska Rakoczego. Podczas Potopu Szwedzkiego Zamek został zniszczony i pozostaje trwałą ruiną do dzisiaj. Ruiny Zamku były wielokrotnie konserwowane. Pierwsze poważne prace zabezpieczające ruiny przed zniszczeniem były prowadzone w 1877 roku. Pomiędzy I a II wojną światową ruiny Zamku były konserwowane przez ówczesnego burmistrza miasta Chęciny – Edmunda Padechowicza. Po II wojnie światowej prowadzono kolejne prace zabezpieczające na Zamku. Odbudowano środkową basztę, a we wschodniej baszcie urządzono punkt widokowy,

• późnogotycki kościół parafialny św. Bartłomieja – gotycka murowana hala wzniesiona około 1600, przebudowana w 1. połowie XVII wieku z manierystyczną, kwadratową kaplicą z kopułą z 1614,
• dawny zespół klasztorny franciszkanów fundacji Kazimierza III Wielkiego z XIV wieku obejmujący przebudowany gotycki kościół, późnorenesansowy budynek klasztorny z kopułową kaplicą Branickich z 1640, budynki gospodarcze z 1637–1668 oraz neoklasycystyczne,
• barokowy zespół klasztorny Klarysek z 1643, od 1930 r. sióstr bernardynek^[18],
• jaskinia Raj – wapienna jaskinia krasowa położona na terenie rezerwatu przyrody Jaskinia Raj, wyróżniająca się wyjątkowo bogatą, różnorodną i dobrze zachowaną szatą naciekową, należąca do unikatowych w Polsce obiektów krasowych,
• kamienica „Niemczówka” – to renesansowa kamienica wybudowana w 1570 roku. Jej pierwszymi właścicielami byli Walenty Września i jego żona Anna z Niemczów^[19]. Budynek składa się obecnie z trzech kondygnacji: sklepionych kolebkowo piwnic, parteru i półpiętra. Posiada również obszerną sień przejazdową oraz stylowy dziedziniec. Na parterze znajduje się reprezentacyjna Sala Wielka, w której umieszczone jest trzyczęściowe okno z renesansowymi kolumnami wykonanymi z piaskowca, a także belka stropowa, na której widnieje data 1634 r. i nazwisko ówczesnego burmistrza chęcińskiego Walentego Soboniewskiego. Dzięki dotacjom z Funduszy Unijnych udało się przeprowadzić remont generalny budynku, który pochłonął ponad 2,5 miliona złotych. W wyniku remontu udało się wymienić konstrukcję dachu, zagospodarować trzy poziomy budynku i odnowić dziedziniec. W budynku znajdują się między innymi sale wystawowe, także pokoje gościnne oraz otwarte 26 października 2010 roku Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej Gminy Chęciny,
• dawny kościół szpitalny Świętego Ducha,
• ratusz z XIX wieku,
• mykwa z XIX wieku przy ulicy Szkolnej – obecnie budynek prywatny,
• dawna późnorenesansowa synagoga z drugiej połowy XVII wieku,
• średniowieczny układ ulic i zabudowa z XVI-XIX w.,
• cmentarz żydowski,
• Dwór starostów chęcińskich w Podzamczu,
• Aleja lipowa, której drzewa liczą ponad 300 lat w Podzamczu,
• Brama wjazdowa w stylu barokowym z końca XVII wieku w Podzamczu.

Ludzie związani z Chęcinami

• Shimon Huberband
• Mateusz Korczak

Miasta partnerskie

• Schöneck/Vogtl^[20].

Zobacz też

• Morze Chęcińskie

Przypisy

Bibliografia

• Rafał Jurkowski, Zapomniane miejsca. Świętokrzyskie, Wydawnictwo CM, Warszawa 2016
• Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880.
• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 34, 35. ISBN 83-85001-89-1.
• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.

Linki zewnętrzne

• Historia Żydów w Chęcinach na portalu Wirtualny Sztetl
• Urząd Gminy i Miasta w Chęcinach
• Chęciny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 575 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona