Chaczkar

Projekt chaczkaru ormiańskiego poświęconego rzezi Ormian w Turcji w 1915 przy kościele św. Mikołaja w Krakowie

Chaczkar (orm.: Խաչքարkamień krzyż) – ormiańska kamienna stela lub płyta wotywna upamiętniająca szczególne wydarzenia lub osobę.

Chaczkary umieszczane są w:

  • murach świątyń,
  • wejściach grobowców,
  • na rozstajach dróg
  • na cmentarzach

Są ozdobione bogatą ornamentyką z krzyżem ormiańskim oraz napisem upamiętniającym zdarzenie lub fundatora.

Historia chaczkarów

Chaczkar z 1291 r. z klasztoru Goszawank.

Na obszarze Armenii skalne obeliski przy źródłach i obeliski związane z państwem Urartu powstawały jeszcze przed epoką hellenistyczną, a w tej epoce zwyczaj ich stawiania utrwalił się. Na początku IV w. n.e. Armenia przyjęła chrześcijaństwo jako religię panującą i nowo powstające obeliski wykonane w surowym głazie o przypadkowym kształcie zaczęto zdobić wizerunkiem niezdobionego krzyża równoramiennego z rozszerzającymi się, często rozwidlonymi końcówkami ramion. Właściwe chaczkary pojawiły się w V-VII w. n.e. i różniły się od starszych obelisków z krzyżem tym, że krzyż przybierał postać tzw. „skrzydlatego krzyża”, tzn. na wszystkich rozszerzających się wierzchołkach krzyża wykuwano ornamenty roślinne, przechodzące u podstawy krzyża w liście palmowe. Poza tym dominującym materiałem stał się znów kamień (przede wszystkim czerwonawy tuf), a nie drewno jak na początku okresu chrześcijańskiego[1]. Od IX w. blokowi skalnemu, z którego wykonywało się chaczkar nadawało się kształt prostokątnej, pionowo stojącej płyty. Od XII do XIV w. przypadał największy rozkwit sztuki wykonywania chaczkarów i wtedy ostatecznie kształtował się kanon tej formy. Skrzydlaty krzyż stał się nierównoramienny, z dłuższym ramieniem dolnym i zajmował największą, środkową część płyty, znajdując się w specjalnie wykutej prostokątnej dużej, ale płytkiej niszy. U podstawy krzyża zwykle była rozeta. Szerokie pasy obramiające z obu boków, z góry i czasami też z dołu niszę tworzyły dodatkowe pola, przy czym najszerszy i najbardziej wystający był górny pas. Wszystkie te elementy były bardzo bogato dekorowane ornamentyką roślinną i/lub figuralną. Na chaczkarze często wykuwano też inskrypcję okolicznościową, upamiętniającą zmarłego lub jakieś wydarzenie[2].

Chaczkary na świecie

Chaczkary powstawały na całym obszarze historycznej Armenii, jednak na wielu obszarach (obecnie azerskich, tureckich) poza obecnym państwem ormiańskim zostały zniszczone, np. stary cmentarz w Dżulfie, na którym było 20 tys. chaczkarów, był niszczony już w okresie komunizmu, po upadku którego zostało 2700 płyt, będących najliczniejszym nagromadzeniem tego typu obiektów na świecie. Cała nekropolia została zniszczona przez Azerów, w tym przez wojsko azerskie w okresie od 1998 do końca 2005 r.[3] Po zniszczeniu tego zabytku największym światowym nagromadzeniem zabytkowych chaczkarów stał się cmentarz w Noratus, obejmujący przeszło 800 sztuk starych płyt, od IX w. n.e.[4]

Chaczkary w Polsce

Ormiański kamień krzyżowy – chaczkar w Krakowie

Zobacz też

Przypisy

  1. Bowsza, s. 66–67.
  2. Bowsza, s. 66–68.
  3. Bowsza s. 68–69.
  4. Bowsza s. 68.
  5. Wiaczesław Perek: Ku czci św. Jerzego w Białymstoku. orthodox.pl, 7 maja 2021. [dostęp 2021-05-07].
  6. Kawałek Armenii w Gdańsku. [dostęp 2016-05-01].
  7. Ormiański dar dla Lublina. Chaczkar stanął na pl. Kochanowskiego.
  8. Chaczkar ku pamięci ofiar I wojny światowej. expressilustrowany.pl, 2013-11-09. [dostęp 2018-05-04].
  9. Instytut Gość Media, Ormiański chaczkar w Szczecinku, „koszalin.gosc.pl”, 5 października 2018 [dostęp 2018-10-05].
  10. Bowsza s. 64.
  11. Chaczkar oficjalnie odsłonięty, Życie Zamościa, 16 września 2018 [dostęp 2021-07-21] (pol.).

Bibliografia

  • Bowsza A., Kwitnące krzyże Armenii, „Archeologia Żywa”, 1(63)/2017, s. 64–69.

Media użyte na tej stronie

Khatchkar in Krakow, 9 Kopernika street,Poland.jpg
Autor: Zygmunt Put Zetpe0202, Licencja: CC BY-SA 4.0
Chaczkar, ul. Kopernika 9, Kraków
Chaczkar.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0