Chaldi

Chaldi
Dḫal-di
bóg nieba
Ilustracja
Chaldi na lwie. Fragment malowidła odkryto w Arin Berdzie, obecnie znajduje się w Muzeum Historycznym Armenii
Występowaniereligia Urartu
Atrybutybroda, skrzydła, lew, byk
SiedzibaMusasir
Teren kultuUrartu
Szczególne miejsce kultuMusasir
Rodzina
ŻonaArubaini

Chaldi (urart. Dḫal-di) – naczelne bóstwo panteonu urartyjskiego, małżonek bogini Arubaini. Jego imię oznaczało prawdopodobnie „niebieski”. Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, po którego zburzeniu w 714 roku p.n.e. bóstwo stopniowo utraciło swoje znaczenie.

Pochodzenie Chaldiego

Świątynie Chaldiego
Rekonstrukcja ściany świątyni Chaldiego, zbudowanej w Erebuni przez Argisztiego I
Ołtarz ofiarny z Toprakkale, obecnie – w Muzeum Archeologicznym Stambułu

Większość bóstw Urartu została zapożyczona z Mezopotamii. Chaldi początkowo był plemiennym bogiem Urartyjczyków[1]. Według najbardziej rozpowszechnionej teorii plemiona urartyjskie, nazywane też ludem Nairi, migrowały wzdłuż Wyżyny Armeńskiej z rejonów Rewanduz w prowincji Azerbejdżan Zachodni w Iranie[2]; w czasie wędrówki szerzyły kult Chaldiego.

Etymologia jego imienia pozostaje niejasna. Prawdopodobnie pochodzi od wyrazu „niebo”, gdyż takie znaczenie ma słowo hal- w językach północno-wschodniokaukaskich, z którymi języki huro-urartyjskie są spokrewnione. W tym przypadku imię Chaldi mogło oznaczać „niebieski”[3].

Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, położone obecnie w zachodniej części prowincji Azerbajdżan Zachodni[4]. Po tym, jak Musasir w IX wieku p.n.e. został włączony do Urartu, Chaldi został głównym bóstwem panteonu. Za panowania króla Ispiniego nastąpiło wykrystalizowanie zasad religii urartyjskiej, a cześć, którą oddawano Chaldiemu, zaczęła przypominać sposób, w jaki czczono Aszura w sąsiedniej Asyrii.

Kult Chaldiego

Imię Chaldiego występowało na początku dokumentów królewskich: „Silny Chaldim Menua, syn Iszpuniego, rzecze...” Niekiedy Chaldi był głównym bohaterem wypraw wojskowych Urartu: „Bóg Chaldi ze swoją bronia rozpoczął wyprawę, pokonał krainę Erikuachi, podbił miasto Luchiuni, rzucił je do nóg Menui. Chaldi potężny, broń boga Chaldiego potężna”. Podobne sformułowania fraz zostały zapożyczone z Asyrii.

Modlitwom do Chaldiego towarzyszyły ofiary ze zwierząt domowych. Według tekstów urartyjskich bóstwu przysługiwała jednorazowo ofiara z siedemnastu wołów i trzydziestu czterech owiec[5].

Składanie ofiar odbywało się w świątyniach Chaldiego, ulokowanych prawdopodobnie we wszystkich miastach urartyjskich. Świątynie budowano w obrębie twierdzy na wzniesieniu, drugim pod względem wysokości (na najwyższym mieścił się pałac królewski). Każda miała wieżę, przypominającą ziggurat[6]. Ściany świątynne zdobiono bronią. Czynność ta symbolizowała więź między wolą boga a zwycięstwem armii Urartu[7].

Wizerunki Chaldiego

Wizerunki Chaldiego
Kamień, zdobiący podstawę kolumny w pałacu Rusy II w Adildżewaze, obecnie – w Muzeum Cywilizacji Anatolijskiej w Ankarze
Powiększenie wizerunku Chaldiego z tego kamienia
Szkic wizerunku

Zgodnie z kanonami sakralnej sztuki Starożytnego Wschodu Chaldiego przedstawiano z profilu. Postać mogła mieć (ale niekoniecznie) brodę i skrzydła. Niekiedy Chaldi trzymał w ręku przedmioty o nieznanym przeznaczeniu. Często był przedstawiany stojący na lwie, spotykane są również wizerunki bóstwa na byku. W niektórych przypadkach na lwie był też przedstawiany Tejszeba – drugie po Chaldim główne bóstwo panteonu urartyjskiego[8].

Zanikanie kultu Chaldiego

W 714 roku p.n.e. król asyryjski Sargon II po długotrwałej wojnie pokonał wojska króla urartyjskiego, Rusy II, i w rezultacie niespodziewanego dla Urartyjczyków manewru swojej armii zdobył i zburzył Musasir, główne miasto kultu Chaldiego. To wydarzenie zbiegło się z początkiem zmierzchu państwowości Urartu. Musasir nie został odbudowany i kult Chaldiego zaczął zanikać. W ostatnich latach istnienia Urartu stolicę przeniesiono do Tejszebaini, ośrodka kultu Tejszeby. W dokumentach królewskich coraz częściej zwracano się do Tejszeby, a nawet asyryjskiego Aszura i babilońskiego Marduka[9]. W pochodzącym z VIII wieku p.n.e. liście króla Asyrii, którego autorstwo przypisuje się Tiglat-Pileserowi III lub Sargonowi II wspomniany został zwiadowca Parni-aldi. Imię to przyczyniło się do powstania hipotezy, że oznacza ono „posiadający farn od boga Chaldiego”, gdzie farn to religijny irański termin; aldi w imieniu szpiega to regionalne zniekształcenie imienia Chaldi[10]. Zdaniem I.M. Djakonowa Chaldi przetrwał jako Michrom w religii plemion ormiańskich. Został zapożyczony od ludów irańskich, które po upadku Urartu włączyli go do swojej mitologii[11].

Przypisy

  1. Б.Б. Пиотровский, Ванское царство (Урарту), s. 220–221.
  2. M. Salvini, Geschichte und Kultur der Urartäer; E.C. Stone, P.E. Zimansky, The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis, w: E.C. Stone, P. E. Zimansky, Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound; R.D. Barnet, Urartu, w: The Cambridge Ancient History, T. 3.
  3. Б.Б. Пиотровский, Ванское царство (Урарту), s. 224.
  4. Г.А. Меликишвили, Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён, „Вестник древней истории”, 2 (1948), s. 37–48.
  5. Г.А. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, „Вестник древней истории”, 1-4 (1953), 1 (1954).
  6. К.Л. Оганесян, Крепость Эребуни (782 г. до н.э.).
  7. Д.Г. Редер, Роль Муцацирского храма в экономике Урарту и Ассирии в VIII в. до н.э., „Вестник древней истории”, 1 (1987), s. 147–158; M. Chahin, The Kingdom of Armenia.
  8. B. Oktay, The Anzaf fortresses and the gods of Urartu, s. 35–45.
  9. M. Salvini, Una Stele di Rusa III Erimenahi dalla zona di Van, „Studi micenei ed egeo-anatolici”, 44 (2002) nr 2, s. 115–144.
  10. Э.А. Грантовский, Ранняя история иранских племен Передней Азии, s. 350–352.
  11. И.М. Дьяконов, Архаические мифы Востока и Запада, s. 211, 224.

Bibliografia

  • Barnet R.D., The Cambride Ancient History, T. 3, Cambridge 1973.
  • Chahin M., The Kingdom of Armenia, London 2001. ​ISBN 0-7007-1452-9​.
  • Oktay B., The Anzaf fortresses and the gods of Urartu, Istambul 1999. ​ISBN 975-6899-01-8​.
  • Salvini M., Geschichte und Kultur der Urartäer, Darmstadt 1995. ​ISBN 3-534-01870-2​. ​ISBN 978-3-534-01870-3
  • Stone E.C., Zimansky P. E., Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound, Los Angeles 2003. ​ISBN 1-931745-01-3​.
  • „Studi micenei ed egeo-anatolici”, 44 (2002) nr 2.
  • „Вестник древней истории”, 2 (1948), 1–4 (1953), 1 (1954), 1 (1987).
  • Грантовский Э.А., Ранняя история иранских племен Передней Азии, Москва 2007. ​ISBN 978-5-02-036327-4​.
  • Дьяконов И.М., Архаические мифы Востока и Запада, Москва 1990. ISBN 535400876Х.
  • Оганесян К.Л., Крепость Эребуни (782 г. до н.э.), Ереван 1980.
  • Пиотровский Б.Б., Ванское царство (Урарту), Москва 1959.

Media użyte na tej stronie

RusaCube04.jpg
Autor: EvgenyGenkin, Licencja: CC BY 2.5
Haldi diety on Rusa Cube
Haldi09.jpg
Autor: EvgenyGenkin, Licencja: CC BY 2.5
Haldi deity
RusaCube03.jpg
Autor: EvgenyGenkin, Licencja: CC BY 2.5
Haldi diety on Rusa Cube
RusahiniliAltar2.jpg
Autor: EvgenyGenkin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Offering table from God Khaldi temple in Rusahinili. Altar Urartu.
Erevan - La forteresse d'Erébouni 03.JPG
Autor: Antonov14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Erevan, la forteresse d'Erébouni
Museum of Anatolian Civilizations066.jpg
Column base; from Kef Kalesi, Adilcevaz, Eastern Turkey; reign of King Rusa II (685-645 BC); Urartu; ; The god Haldi stands on a lion, holding in his left hand a bowl and in his right hand a spearhead (or a plant); Museum of Anatolian Civilizations, Ankara, Turkey