Chaldi

Chaldi Dḫal-di
— bóg nieba —
Chaldi na lwie. Fragment malowidła odkryto w Arin Berdzie, obecnie znajduje się w Muzeum Historycznym Armenii
Występowanie	religia Urartu
Atrybuty	broda, skrzydła, lew, byk
Siedziba	Musasir
Teren kultu	Urartu
Szczególne miejsce kultu	Musasir
Rodzina
Żona	Arubaini

Chaldi (urart. ^Dḫal-di) – naczelne bóstwo panteonu urartyjskiego, małżonek bogini Arubaini. Jego imię oznaczało prawdopodobnie „niebieski”. Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, po którego zburzeniu w 714 roku p.n.e. bóstwo stopniowo utraciło swoje znaczenie.

Pochodzenie Chaldiego

Świątynie Chaldiego

Rekonstrukcja ściany świątyni Chaldiego, zbudowanej w Erebuni przez Argisztiego I

Ołtarz ofiarny z Toprakkale, obecnie – w Muzeum Archeologicznym Stambułu

Większość bóstw Urartu została zapożyczona z Mezopotamii. Chaldi początkowo był plemiennym bogiem Urartyjczyków^[1]. Według najbardziej rozpowszechnionej teorii plemiona urartyjskie, nazywane też ludem Nairi, migrowały wzdłuż Wyżyny Armeńskiej z rejonów Rewanduz w prowincji Azerbejdżan Zachodni w Iranie^[2]; w czasie wędrówki szerzyły kult Chaldiego.

Etymologia jego imienia pozostaje niejasna. Prawdopodobnie pochodzi od wyrazu „niebo”, gdyż takie znaczenie ma słowo hal- w językach północno-wschodniokaukaskich, z którymi języki huro-urartyjskie są spokrewnione. W tym przypadku imię Chaldi mogło oznaczać „niebieski”^[3].

Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, położone obecnie w zachodniej części prowincji Azerbajdżan Zachodni^[4]. Po tym, jak Musasir w IX wieku p.n.e. został włączony do Urartu, Chaldi został głównym bóstwem panteonu. Za panowania króla Ispiniego nastąpiło wykrystalizowanie zasad religii urartyjskiej, a cześć, którą oddawano Chaldiemu, zaczęła przypominać sposób, w jaki czczono Aszura w sąsiedniej Asyrii.

Kult Chaldiego

Imię Chaldiego występowało na początku dokumentów królewskich: „Silny Chaldim Menua, syn Iszpuniego, rzecze...” Niekiedy Chaldi był głównym bohaterem wypraw wojskowych Urartu: „Bóg Chaldi ze swoją bronia rozpoczął wyprawę, pokonał krainę Erikuachi, podbił miasto Luchiuni, rzucił je do nóg Menui. Chaldi potężny, broń boga Chaldiego potężna”. Podobne sformułowania fraz zostały zapożyczone z Asyrii.

Modlitwom do Chaldiego towarzyszyły ofiary ze zwierząt domowych. Według tekstów urartyjskich bóstwu przysługiwała jednorazowo ofiara z siedemnastu wołów i trzydziestu czterech owiec^[5].

Składanie ofiar odbywało się w świątyniach Chaldiego, ulokowanych prawdopodobnie we wszystkich miastach urartyjskich. Świątynie budowano w obrębie twierdzy na wzniesieniu, drugim pod względem wysokości (na najwyższym mieścił się pałac królewski). Każda miała wieżę, przypominającą ziggurat^[6]. Ściany świątynne zdobiono bronią. Czynność ta symbolizowała więź między wolą boga a zwycięstwem armii Urartu^[7].

Wizerunki Chaldiego

Wizerunki Chaldiego

Kamień, zdobiący podstawę kolumny w pałacu Rusy II w Adildżewaze, obecnie – w Muzeum Cywilizacji Anatolijskiej w Ankarze

Powiększenie wizerunku Chaldiego z tego kamienia

Szkic wizerunku

Zgodnie z kanonami sakralnej sztuki Starożytnego Wschodu Chaldiego przedstawiano z profilu. Postać mogła mieć (ale niekoniecznie) brodę i skrzydła. Niekiedy Chaldi trzymał w ręku przedmioty o nieznanym przeznaczeniu. Często był przedstawiany stojący na lwie, spotykane są również wizerunki bóstwa na byku. W niektórych przypadkach na lwie był też przedstawiany Tejszeba – drugie po Chaldim główne bóstwo panteonu urartyjskiego^[8].

Zanikanie kultu Chaldiego

W 714 roku p.n.e. król asyryjski Sargon II po długotrwałej wojnie pokonał wojska króla urartyjskiego, Rusy II, i w rezultacie niespodziewanego dla Urartyjczyków manewru swojej armii zdobył i zburzył Musasir, główne miasto kultu Chaldiego. To wydarzenie zbiegło się z początkiem zmierzchu państwowości Urartu. Musasir nie został odbudowany i kult Chaldiego zaczął zanikać. W ostatnich latach istnienia Urartu stolicę przeniesiono do Tejszebaini, ośrodka kultu Tejszeby. W dokumentach królewskich coraz częściej zwracano się do Tejszeby, a nawet asyryjskiego Aszura i babilońskiego Marduka^[9]. W pochodzącym z VIII wieku p.n.e. liście króla Asyrii, którego autorstwo przypisuje się Tiglat-Pileserowi III lub Sargonowi II wspomniany został zwiadowca Parni-aldi. Imię to przyczyniło się do powstania hipotezy, że oznacza ono „posiadający farn od boga Chaldiego”, gdzie farn to religijny irański termin; aldi w imieniu szpiega to regionalne zniekształcenie imienia Chaldi^[10]. Zdaniem I.M. Djakonowa Chaldi przetrwał jako Michrom w religii plemion ormiańskich. Został zapożyczony od ludów irańskich, które po upadku Urartu włączyli go do swojej mitologii^[11].

Przypisy

Bibliografia

• Barnet R.D., The Cambride Ancient History, T. 3, Cambridge 1973.
• Chahin M., The Kingdom of Armenia, London 2001. ​ISBN 0-7007-1452-9​.
• Oktay B., The Anzaf fortresses and the gods of Urartu, Istambul 1999. ​ISBN 975-6899-01-8​.
• Salvini M., Geschichte und Kultur der Urartäer, Darmstadt 1995. ​ISBN 3-534-01870-2​. ​ISBN 978-3-534-01870-3​
• Stone E.C., Zimansky P. E., Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound, Los Angeles 2003. ​ISBN 1-931745-01-3​.
• „Studi micenei ed egeo-anatolici”, 44 (2002) nr 2.
• „Вестник древней истории”, 2 (1948), 1–4 (1953), 1 (1954), 1 (1987).
• Грантовский Э.А., Ранняя история иранских племен Передней Азии, Москва 2007. ​ISBN 978-5-02-036327-4​.
• Дьяконов И.М., Архаические мифы Востока и Запада, Москва 1990. ISBN 535400876Х.
• Оганесян К.Л., Крепость Эребуни (782 г. до н.э.), Ереван 1980.
• Пиотровский Б.Б., Ванское царство (Урарту), Москва 1959.