Chełmża

Chełmża

miasto i gmina
(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0 Rynek, 2012 rok
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	toruński
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Prawa miejskie	1251
Burmistrz	Jerzy Tadeusz Czerwiński
Powierzchnia	7,84 km²
Wysokość	91 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	14 449[1] 1843 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-140
Tablice rejestracyjne	CTR
Położenie na mapie powiatu toruńskiego Chełmża
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Chełmża
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Chełmża
53°11′12″N 18°36′13″E/53,186667 18,603611
TERC (TERYT)	0415011
SIMC	0983126
Urząd miejski ul. Gen. Hallera 2 87-140 Chełmża
Strona internetowa
BIP

Chełmża (pol. do 1251 r. Łoza, niem. Culmsee, Kulmsee) – miasto w Polsce położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim na brzegu Jeziora Chełmżyńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Chełmża liczyła 14 449 mieszkańców^[1].

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 7,84 km²^[2]. Miasto stanowi 0,64% powierzchni powiatu.

Według danych z 2002 r. Chełmża ma obszar 7,83 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne: 1%^[3].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2014 r. miasto miało 14 965 mieszkańców^[4]. Dane z 30 czerwca 2004^[5]:

• Piramida wieku mieszkańców Chełmży w 2014 roku^[6].

Historia

Brama kamienna z XIV wieku w Chełmży

Chełmża w 1965 r. - zdjęcie satelitarne

Pomnik Błogosławionej Juty i Biskupa Heidenryka wraz z makietą dotykową miasta z czasów średniowiecza

Bazylika konkatedralna Świętej Trójcy widziana z drugiego brzegu Jeziora Chełmżyńskiego

Wnętrze konkatedry (prezbiterium)

Kamienica przy chełmżyńskim deptaku - ulicy W. Sikorskiego

Rynek i wieża konkatedry

Kościół św. Mikołaja

Mauzoleum Zawiszów Czarnych

MRD 4222 kolejowego przewoźnika Arriva RP z Torunia do Malborka na dworcu w Chełmży

Ślady osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu.

Ślady pobytu człowieka w okolicy dzisiejszej Chełmży sięgają epoki kamiennej (mezolitu i neolitu), z której zachowało się wiele zabytków archeologicznych, np. kamienne siekiery. W dobie kultury łużyckiej nastąpił rozwój osadnictwa w najbliższej bliskości miasta, o czym świadczy obecność pozostałości osady z tego okresu w miejscowości Grodno. Nie jest wykluczone, że podobna osada istniała w miejscu, którego środek oznacza dzisiaj kościół św. Mikołaja, świadczy o tym sformułowanie „quondam castrum” w dokumencie fundacyjnym katedry z 1251 r., dotyczące istniejącego wcześniej w tym miejscu kościoła parafialnego^[7]

Pierwsza wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi, ks. Stanisława Kujota:

Znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został w 1222 r. podarowany przez Konrada I mazowieckiego biskupowi misyjnemu Prus, Christianowi. W 1243 wolą Wilhelma z Modeny - legata Papieża dla Bornholmu, Gotlandii, i środ.-wschod. wybrzeża Bałtyku, podzielona została diecezja Prus i utworzona została diecezja chełmińska, której siedzibą stała się Chełmża. W mieście powstała pierwsza z katedr, wybudowanych na ziemiach administrowanych przez Krzyżaków. Pierwszym biskupem został Heidenreich (1246–1263). Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 r., kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego, uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee (możliwe jednak, że miasto lokowano jeszcze przed 1251 r. nie na miejscu osady Łoza, której położenie nie jest na pewno znane, ale obok niej, na tzw. surowym korzeniu)^[9]. W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny, będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej. Wcześniej powstała fara chełmżyńska.

Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich (lata 1268 i 1277). W 1286 r. miasto i katedra zostały zniszczone przez najazd Prusów.

Po zniszczeniach w wyniku najazdów pruskich i litewskich katedra została odbudowana, a prace przy niej trwały do ok. 1359 r. W tym czasie korpus przyjął formę hali z masywem zachodnim, w którym – podobnie jak w Chełmnie – zrealizowano tylko jedną wieżę od północy, nadając jej wyjątkowo monumentalną formę^[10]. Po przegranej przez wojska zakonu krzyżackiego bitwie pod Grunwaldem biskup chełmiński Arnold Stapil złożył w Chełmży królowi hołd Władysławowi Jagielle. W wyniku I pokoju toruńskiego Chełmża wróciła jednak ponownie pod panowanie krzyżackie. W 1422 wojska polskie ponownie zdobyły Chełmżę, powodując w mieście znaczne zniszczenia. W 1440 miasto stało się członkiem Związku Pruskiego.

W wyniku II pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią miasto, jak i cała ziemia chełmińska przeszło pod panowanie polskie stając się częścią tzw. Prus Królewskich. Odbudowa ze zniszczeń wojennych przebiegała powoli, głównie dzięki działaniom kapituły. W pierwszej połowie XVI w. pojawili się w mieście zwolennicy reformacji, jednak dzięki zdecydowanej postawie biskupów chełmińskich, będących właścicielami Chełmży, miasto pozostało katolickie. Pod wpływem reformacji likwidacji uległ jednak konwent franciszkanów. W 1531 wielki pożar zniszczył zabudowania miasta. Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej, będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych. Nie znalazło dobrych warunków rozwoju, żyjąc w cieniu większych miast – Torunia i Chełmna, było też niszczone przez pożary i wojny (przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626–1629 i 1655–1660). W drugiej połowie XVI w. Chełmża liczyła ok. 850 mieszkańców, a przed 1776 r. populacja miasta spadła do zaledwie ok. 520 osób.

W 1625 r. nastąpił powrót zakonników i położenie kamienia węgielnego pod klasztor franciszkanów. W 1621 i 1627 miasto odwiedzili Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem. Wielokrotne przemarsze wojsk w czasie wojen szwedzkich 1626–1629 i 1655–1660 spowodowały upadek miasta, którego podstawą egzystencji stało się w XVIII wieku rolnictwo i browarnictwo. W czasie wojny sukcesyjnej w latach 1733–1735 oraz wojny siedmioletniej w latach 1756–1763 przez Chełmżę przechodziły armie saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Miary nieszczęść dopełniła wielka epidemia dżumy 1708–1710 oraz pożar, który strawił niemal całe miasto w 1762 r.

Okres od 1772 do 1920

Po I rozbiorze Polski, 15 września 1772 Chełmża znalazła się w Królestwie Prus. Miasto zamieszkiwało wówczas 600 mieszkańców. Władze pruskie rozpoczęły zasiedlanie obszarów Prus przez ludność niemiecką, w większości wyznania protestanckiego. Pod koniec XVIII w. w Chełmży protestanci stanowili 24% ogółu ludności. W 1781 siedziba biskupów chełmińskich została przeniesiona z Lubawy do Chełmży. W tym czasie nastąpiła ponowna kasata klasztoru franciszkanów. W latach 1807-1815 Chełmża znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1824 stolica diecezji chełmińskiej została przeniesiona z Chełmży do Pelplina. W 1866 powstało Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe. W 1879 powołano sąd rejonowy w Chełmży. W tym czasie powstały również 2 banki i kolejna szkoła. W 1882 rozpoczęto budowę wielkiej cukrowni (największej w ówczesnej Europie)^[11], czemu towarzyszyła budowa węzła kolejowego, w którym zbiegły się linie z Torunia, Malborka, Bydgoszczy i Kowalewa Pomorskiego.

Okres po 1920

W wyniku postanowień traktatu wersalskiego Chełmża znalazła się w granicach Polski. Znaczna część ludności niemieckiej (około 2000 osób), korzystając z prawa opcji, wyjechała do Niemiec. Kryzys ekonomiczny, który ogarnął świat w 1929 r., dotknął również Chełmżę: powiększyła się skala ubóstwa, wzrosła liczba bezrobotnych, a płace pracowników najemnych uległy obniżeniu.

W pierwszych dniach września 1939 opuszczone przez władze lokalne miasto bez zamierzonego pierwotnie przez część obywateli oporu zostało zajęte przez Niemców. Poza działaniami o charakterze eksterminacyjnym (mordy na inteligencji, wysiedlenia, wywozy do pracy przymusowej) okupant prowadził akcję wpisywania na niemiecką listę narodowościową, zaliczając większość polskich mieszkańców miasta do III i IV grupy. Aby zwiększyć „skuteczność” w zapisach ludności (wymuszana współpraca) zaczął stosować terror. Miasto zostało wyzwolone 26 stycznia 1945 roku przez jednostki 70 armii II Frontu Ukraińskiego. Podczas walk zginęło 374 żołnierzy radzieckich^[12]. 22 lipca 1951 roku odsłonięto na Placu Wolności pomnik żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego w formie figur dwóch żołnierzy polskiego i radzieckiego (wysokości ok. 7 m.) stojących na cokole(został usunięty w 1993 r.)^[13].

Bezpośrednio po wojnie na podstawie powierzchownego oskarżenia o kolaborację, albo i bez takich podstaw 600 mieszkańców Chełmży zostało wywiezionych na Syberię. Większość osób z tej grupy nie powróciła do swoich domów^[14]. Dzięki zdecydowanej postawie tymczasowych władz miasta nie nastąpiło zdemontowanie i wywiezienie maszyn z cukrowni, stanowiącej główny zakład przemysłowy miasta, w 1952 rozbudowanej w kombinat cukrowniczy^[15].

W 1950 r. piorun uderzył we wieżę katedry, która zaczęła płonąć i runęła na dach kościoła. Po pożarze wieżę prowizorycznie zabezpieczono przed deszczem. Taka prowizorka trwała do 1969r.

Odbudowa wieży kościoła pokatedralnego (wówczas kolegiaty) podjęta w 1969r.

Po II wojnie światowej miasto ponownie znalazło się granicach woj. pomorskiego (tym razem ze stolicą w Bydgoszczy), a od 1950 - woj. bydgoskiego. W 1975 miasto znalazło się w granicach woj. toruńskiego, a w 1999 - kujawsko-pomorskiego.

Architektura

Na początku XX w. w Chełmży wzniesiono kilka reprezentacyjnych willi. Do jednych z pierwszych należy mały dom buchaltera Neubara wzniesiony przy ul. Bydgoskiej, pochodzący z 1908 r., choć w dość tradycyjnej formie, zdobiony delikatnym, secesyjnym ornamentem. Do najbardziej okazałych zalicza się dom Jana Czarlińskiego, właściciela Brąchnówka, wzniesiony w 1911 r. przy ul. Dąbrowskiego. Przy dzisiejszej ul. Dąbrowskiego wybudowano okazałe wille: weterynarza, dyrektora rzeźni miejskiej Franciszka Górskiego, przebudowana w 1911–1912 r. i willa Ludwika Kotewicza. Obok, przy ulicy Toruńskiej (wtedy 21 stycznia) stanęły dwie wille: Teofila Rochona i Maxa Welde. Na uwagę zasługuje też eklektyczna, zdobiona fachwerkiem kamienica R. Leibrandta z 1907 na skrzyżowaniu ul. Dworcowej i gen. Sikorskiego^[16].

Po I wojnie światowej nastąpiła wyraźna stagnacja w budowie budynków prywatnych. Przykładem nowoczesnej w formie architektury okresu międzywojennego, jest zbudowana w 1934 r. willa „Danuta”. Budynek ten, sąsiadujący z „Concordią”, zbudował burmistrz Chełmży Bronisław Kurzętkowski na parceli wytyczonej na terenie parku miejskiego^[16].

Zabytki

• Najważniejszym zabytkiem Chełmży jest dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra), jeden z najważniejszych kościołów Ziemi Chełmińskiej, budowany etapami od 1251 do XIV w.
• kościół pw. św. Mikołaja, gotycki z końca XIII w., odbudowany po zniszczeniu w 1422 r., w latach 1850–58 przebudowany na kościół ewangelicki przez dodanie transeptu, podwyższenie wieży i dobudowanie kruchty
• cmentarz parafialny z kaplicami Kalksteinów i Zawiszów Czarnych
• zespół kamienic z XIX–XX w.
• wieża ciśnień, neogotycka z elementami modernizmu i tzw. stylu rodzinnego
• szkoła podstawowa nr 2 (monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu)
• zabudowa ulicy Dworcowej
• domy kolejowe przy ulicy Polnej
• dom przy ulicy Szewskiej 8
• dom przy ulicy Sikorskiego 18 (na balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen. Józef Haller)
• dom przy Rynku 9 (ciekawa konstrukcja więźby dachowej – bez użycia gwoździ, tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane)
• dom przy Rynku 4, obecnie biblioteka
• ratusz, neogotycki z pocz. XX w.
• budynek dworca kolejowego
• budynki przy ulicy Tumskiej
• budynek Zespołu Szkół Średnich
• budynek przy ulicy Browarnej (właśc. browaru Laube)
• lokal ogródkowy VILLA NUOVA
• budynek przy ulicy Sądowej
• brama kamienna (wybudowana w XIV w.)

Zabytki nieistniejące:

• Kościół pofranciszkański pw. św. Jerzego, nieistniejący, rozebrany po spaleniu w 1827 r.
• Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Chełmży
• Cukrownia „Chełmża”

Oświata

• Zespół Szkół w Chełmży (liceum ogólnokształcące, technikum, branżowa szkoła I stopnia, szkoła policealna dla dorosłych)
• Zespół Szkół Specjalnych w Chełmży (szkoła podstawowa specjalna nr 4, branżowa szkoła I stopnia, szkoła przysposabiająca do pracy)
• Szkoła Muzyczna I stopnia w Chełmży (6-letnia podstawowa – dz. dziecięcy, 4-letnia podstawowa – dz. młodzieżowy)
• Szkoła Podstawowa nr 2
• Szkoła Podstawowa nr 3
• Szkoła Podstawowa nr 5

Kultura

Coroczne imprezy organizowane w Chełmży:

Pomnik Charliego Chaplina

• Dni Chełmży (lipiec)
• Rozpoczęcie sezonu turystycznego (czerwiec)

Chór mieszany „Święta Cecylia” – najstarszy tego typu chór w Polsce, założony w 1869 r. Uhonorowany w 1996 r. najwyższym papieskim odznaczeniem „Pro Ecclesia Et Pontifice”.

• Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Preisa – gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:
• Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
• Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
• Miejska Izba Muzealna
• Chełmżyński Ośrodek Kultury
• Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury
• Klub muzyczny Cuma

Sport

W Chełmży działa kilka klubów:

• Klub Sportowy Legia Chełmża – prowadzi sekcję piłkarską
• Klub Sportowo-Turystyczny „Włókniarz” – prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską
• Stowarzyszenie Białe Żagle – stowarzyszenie pasjonatów żeglarstwa
• Samurai Spirit Dojo Klub Sportów i Sztuk Walki – karate kyokushin
• Uczniowski Klub Sportowy „Zak” (działa w ramach klubu KST)
• Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie 1927
• Klub Sportowy „Grom” – prowadzi sekcję bokserską
• Modelarnia SM „Combat” – bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów, pojazdów i okrętów
• Międzyszkolny Klub Sportowy „Chełmża” – sekcja karate-do shotokan (trener Janusz Mikołajczyk 3dan)
• MKS Łozanie Chełmża – oficjalny klub szachowy przy Gimnazjum nr 1 w Chełmży
• Koło wędkarskie
• MKS Chełmża – oficjalny klub młodzieżowej piłki siatkowej
• KS Chełmża – Klub seniorski piłki siatkowej
• Sekcja sztuk walki na zasadach K1

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia św. Mikołaja w Chełmży w dekanacie Chełmża.

Świadkowie Jehowy

• zbór Chełmża^[17].

Miasta partnerskie

• Nieuwerkerk aan den IJssel
• Sangerhausen

Zobacz też

• Sąsiednie gminy: Chełmża
• Jezioro Chełmżyńskie
• Synagoga w Chełmży
• Dom kahalny w Chełmży
• Cmentarz żydowski w Chełmży

Przypisy

Bibliografia

• Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa, Instytut Sztuki PAN 1995
• Marian Dorawa „Katedra św. Trójcy w Chełmży”, TNT, Toruń 1975
• Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. POLIMER Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6
• Dzieje Chełmży, red. Mieczysław Wojciechowski, Chełmża, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury 1994 [2]
• Przewodnik po zabytkach Chełmży i turystycznym szlaku zielonym, Wydano na zlecenie UM w Chełmży, BIS MEDIUM BYDGOSZCZ, Czerwiec 2001.
• Piotr Birecki Dzieje sztuki w Chełmży, Wyd. Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa, Chełmża 2001 [3]
• Chełmża. Miasto Ziemi Chełmińskiej, Wyd. Studio Plus, Bydgoszcz 2006
• Chełmża ze starej fotografii, opis zdjęć Dariusz Meller, Leszek Pachoń, Wyd. Black Ball, Chełmża 1998
• Tadeusz Muszyński, Chełmża na starej fotografii, Wyd. „Pagina”, Nakło nad Notecią 1996
• Dariusz Poliński, Chełmża. Badania wykopaliskowe 1995-1996. Informator, Wyd. Journal, Bydgoszcz 1997
• Biskup Marian, Labuda Gerard; Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Wydawnictwo Morskie Gdańsk, 1986
• Dorawa Marian; Katedra św. Trójcy w Chełmży, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Warszawa – Poznań – Toruń 1975
• Kola Andrzej; Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologiczne, Toruń 1991
• Kujot Stanisław; (Ksiądz Pleban w Grzybnie, Poczta Unisław) kto założył parafie w dzisiejszej Diecezyi Chełmińskiej? (z mapą) część pierwsza i druga, nakładem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń – 1903 i 1904
• Leciejewicz Lech; Gdzie zostały umieszczone pierwsze siedziby biskupie na Pomorzu Zeszyty Kulickie, zeszyt nr 2

Stara prasa

• Biedaczek : czyli mały i tani tygodnik dla biednego ludu (1848-1850)
• Gazeta Chełmżyńska, okres międzywojenny
• Głos Chełmżyński, okres międzywojenny
• „Bote für Culmerland” Culmseer Zeitung, 1939–1945

Linki zewnętrzne

• Chełmża w Toruńskim Serwisie Turystycznym
• Historia Żydów w Chełmży na portalu Wirtualny Sztetl
• Chełmża, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 569 .