Chełmno

Chełmno

miasto i gmina
(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0 Widok na rynek starego miasta
Herb
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Prawa miejskie	28 grudnia 1222/1233 (odnowione w 1251)
Burmistrz	Artur Mikiewicz (2018)
Powierzchnia	13,86 km²
Wysokość	75 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	19 510[1] 1407,6 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	86-200
Tablice rejestracyjne	CCH
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Chełmno
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Chełmno
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Chełmno
53°20′57″N 18°25′22″E/53,349167 18,422778
TERC (TERYT)	0404011
SIMC	0983066
Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych
Urząd miejski ul. Dworcowa 1 86-200 Chełmno
Strona internetowa
BIP

Chełmno (niem. Culm, Kulm) – miasto w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego; leży w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą, u ujścia Fryby.

Chełmno położone jest 40 km na północ od Torunia i 30 km na południowy zachód od Grudziądza. W pobliżu znajduje się most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta, włącznie z historycznym centrum Chełmna, leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu ziemia chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem regionu i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie na prawie chełmińskim w 1232 lub 1233 roku^[2]). W 2005 Stare Miasto w Chełmnie zostało wpisane na listę pomników historii.

Chełmno liczy 19 510 mieszkańców (31 grudnia 2019)^[1].

Położenie

Chełmno zajmuje obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4% (2002)^[3]; zajmuje 0,63% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Chełmno (gmina wiejska), Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie

Demografia

Miasto ma 20 622 mieszkańców (31 grudnia 2013)^[4]:

Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku^[5].

Nazwa

Nazwa Chełmno ma charakter topograficzny. Pochodzi od słowa chełm, oznaczającego wzgórze. Dosłownie oznacza osadę na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm^[6].

Historia

Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa^[7]. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o wadze grodu w tym okresie, który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego. Pierwotnie Chełmno i okoliczne obszary znajdowały się w piastowskim Królestwie Polskim^[8].

W 1228 zakon krzyżacki, zająwszy te obszary, wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej. W latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii, a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło nadaną przez Krzyżaków nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskując tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto Chełmno przeszło ponownie w granice Korony Królestwa Polskiego, jako część Prus Królewskich, zwanych też Prusami Polskimi^[8]. Od 1473 i ponownie, reaktywowane, po upadku, w 1692, działała Akademia Chełmińska współpracująca z Akademią Krakowską.

Na przełomie XVI i XVII wieku miasto należało do dóbr stołowych biskupów chełmińskich^[9]. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim po I rozbiorze Polski. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku miasto w składzie niemieckiej prowincji Prusy Zachodnie. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.

Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto nadal rozwijało się: rozbudowano sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej). Ostatnim starostą chełmińskim był Zygmunt Gużewski.

Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki 5 września 1939 roku i rozpoczęła się niemiecka okupacja. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich Żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, jednak społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. 28 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego^[10].

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie^[11]. Na terenie miasta w 1945 funkcjonował także obóz NKWD^[12].

Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejszymi są wciąż istniejące: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.

W latach 1975–1998 w województwie toruńskim.

Zabytki

• 

  Panorama starego miasta

Chełmno jest bogate w zabytki, zachowało się sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna są na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego^[13][14].

Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.

• Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
• Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
• Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.
• Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
• Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI / XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu – pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX w.
• Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
• Kaplica św. Marcina.
• Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce – 2,3 km)^[15].
  • Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
  • Brama Merseburska z II połowy XIII w.
  • Wieża Mestwina z II połowy XIII w. (prawdopodobnie najstarszy zabytek Chełmna)
  • Baszta Prochowa z przełomu XIII / XIV w.
  • Baszta Dominikańska z początku XIV w.
  • Baszta Panieńska z XIV w.
• Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
• Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
• Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
• Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
• Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
• Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
  • Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
  • Kamienica przy ul. Grudziądzkiej 18, gotycka z przełomu XIII i XIV w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., z zachowaną w dobrym stanie gotycką elewacją tylną
  • Kamienice przy Rynku, m.in. nr 5 i 6 (dawny dom kupiecki), z zachowanymi reliktami gotyckimi, przebudowywane w XVI, XVII, XIX i XX w.
  • Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
  • Kamienica klasycystyczna z 1. poł. XIX w. przy Rynku 12
  • zespół domów z końca XVIII – pocz. XIX w. przy ulicach Ducha Św. i 22 Stycznia, zbudowanych po I rozbiorze Polski dla pracowników manufaktury sukna
  • kamienice w stylu historyzmu, secesji i wczesnego modernizmu przy ul. Grudziądzkiej, Dworcowej, Młyńskiej, pl. Wolności
• Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
• Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
• Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
• Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).

• W Parku Pamięci i Tolerancji im. dr L. Rydygiera jest park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny wygląd dziewięciu zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie jest bezpłatne^[16].

• Wybrane zabytki Chełmna
• 

  Ratusz

• 

  Deptak Starego Miasta

• 

  Kamienice na Starym Mieście

• 

  Kamienice na Starym Mieście

• 

  Dawny spichlerz miejski

• 

  Budynek Poczty Polskiej

• 

  Urząd Miejski

• 

  Dawny Zespół Królewskiego Katolickiego Gimnazjum, obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1

• 

  (c) rysnal, CC BY-SA 3.0

  Ławeczka zakochanych

• 

  Wieża Mestwina

• 

  Baszta Prochowa

• 

  Baszta Panieńska

• 

  Brama Grudziądzka

• 

  (c) rysnal, CC BY-SA 3.0

  Brama Grudziądzka

• Wybrane kościoły Chełmna
• 

  Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła

• 

  Pofranciszkański kościół św. Jakuba i św. Mikołaja

• 

  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

• 

  Klasztor Sióstr Miłosierdzia z kościołem św. Jana

• 

  Kościół Świętego Ducha

Transport

Drogowy

Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy (do 21 marca 2021)^[17], Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a 20 km od Chełmna, nieopodal w miejscowości Lisewo jest się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z ważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.

Kolejowy

W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (połączenia zlikwidowano w 1969 roku^[18]).

Miasto doświadcza wykluczenia komunikacyjnego nie mając bezpośredniego dostępu do transportu kolejowego. Najbliższy dworzec jest oddalony o 10,5 km w Terespolu Pomorskim (20 połączeń w kierunkach: Bydgoszcz Główna, Grudziądz, Gdynia Główna, Gdynia Chylonia, Słupsk).

Lotniczy

Około 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

Rowerowy

• Szlak rowerowy R1

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące związki wyznaniowe:

Kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów

Kaplica św. Marcina, obecnie rzymskokatolicki kościół filialny na ul. Toruńskiej

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:

• Zbór w Chełmnie

Kościół rzymskokatolicki:

• parafia pw. Wniebowzięcia NMP – „Fara”
• parafia pw. św. Józefa – „Pallotyni”
• parafia wojskowa – kościół garnizonowy pw. MB Częstochowskiej
• Zgromadzenie Księży Misjonarzy
• Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo
• Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny

Kościół Zielonoświątkowy:

• Zbór w Chełmnie

Świadkowie Jehowy:

• zbór Chełmno (Sala Królestwa ul. Żurawia 8)^[19]

Miasta partnerskie

• Hann. Münden^[20]
• Kaniów

Ludzie związani z Chełmnem

Zobacz też

• Akademia Chełmińska
• Diecezja chełmińska
• Synagoga w Chełmnie
• Cmentarz żydowski w Chełmnie
• Twierdza Chełmno
• Wieża Bismarcka w Chełmnie
• Klub Sportowy LUKS Chełmno

Przypisy

Bibliografia

Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991
• Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984
• Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984
• Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983
• Chełmno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 560 .
• Mapa Culm (sektion 2676) (po 1936, skala 1:25 000)
• Strona internetowa Chełmna
• Chełmno nad Wisłą
• Serwis Informacyjny Chełmna
• Historia Żydów w Chełmnie na portalu Wirtualny Sztetl

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki i publikacje dotyczące Chełmna w bibliotece Polona