Chronologia Vincenta van Gogha

Rodzina Vincenta van Gogha: od góry od lewej: ojciec Theodorus Van Gogh, matka Anna Cornelia Van Gogh (z domu Carbentus); u dołu od lewej: Vincent Willem, siostra Anna Cornelia, brat Theo, siostra Elisabeth Huberta, siostra Willemina Jacoba, brat Cornelius.

Vincent van Gogh przyszedł na świat jako pierworodne dziecko Theodorusa i Anny Cornelii van Goghów. Miał pięcioro rodzeństwa: dwóch braci i trzy siostry. Nie był żonaty. Zmarł najprawdopodobniej śmiercią samobójczą.

Rodzice

1819

• 10 września – urodziła się matka Vincenta van Gogha, Anna Cornelia Carbentus^[1]

1822

• 2 lutego – urodził się ojciec Vincenta van Gogha, Theodorus van Gogh^[2]

1851

• Theodorus van Gogh i Anna Cornelia Carbentus pobrali się^[1]

Lata 50.

Dom, w którym urodził się Vincent van Gogh

1853

• 30 marca – w małej wiosce Groot-Zundert^[a] urodził się Vincent van Gogh, syn Theodorusa i Anny Cornelii Van Goghów. Trzej bracia jego ojca byli marszandami^[3]

1855

• 17 lutego – urodziła się siostra Anna Cornelia^[4]

1857

• 1 maja – urodził się brat Theo^[5]

1859

• 16 maja – urodziła się siostra Elisabeth Huberta^[6]

Lata 60.

1861

• styczeń – Vincent van Gogh rozpoczął naukę w szkole podstawowej w Groot-Zundert (zakończył ją we wrześniu 1864)^[7]

1862

• 16 marca – urodziła się siostra Willemina Jacoba^[8]

1864

Vincent van Gogh rozpoczął naukę w szkole w Zevenbergen, gdzie uczył się niemieckiego, angielskiego i francuskiego^[9]

1866

• wrzesień – Vincent van Gogh rozpoczął naukę w szkole państwowej im. króla Wilhelma II w Tilburgu (zakończył ją w marcu 1868)^[7]

1867

• 17 maja – urodził się brat Cornelius^[10]

1868

Vincent van Gogh powrócił do Groot-Zundert, gdzie przebywał do lipca 1969^[11]

1869

• 1 sierpnia – Vincent van Gogh rozpoczął praktykę w firmie marszandzkiej Goupil & Cie z Paryża; jej filię w Hadze założył wuj Vincenta, Vincent (”Cent”) van Gogh^[11]

Lata 70.

1871

• koniec stycznia – Theodorus van Gogh przeniósł się wraz z rodziną do Helvoirt, gdzie rozpoczął posługę w miejscowej parafii^[11]

1872

• Vincent van Gogh spędził wakacje z rodzicami w Helvoirt^[11]. Vincent i Theo van Goghowie rozpoczęli korespondencję, która miała trwać do końca życia Vincenta^[9]

1873

• maj – Vincent van Gogh został przeniesiony do londyńskiej filii Goupil & Cie. W drodze do Londynu najpierw odwiedził rodziców, po czym spędził kilka dni w Paryżu, gdzie zwiedzał Luwr^[11]
• czerwiec – Vincent van Gogh przybył do Londynu zatrzymując się w pensjonacie Ursuli Loyer. Rozpoczął pracę w Goupil & Cie, trwającą do października 1974^[11]. Przez wiele lat uważano, że był zakochany w jej córce Eugenii. Jest jednak bardziej prawdopodobne, iż w rzeczywistości był zakochany w zaprzyjaźnionej z rodziną van Goghów Caroline Haanebeek; jego uczucie nie zostało jednak odwzajemnione^[9]

1874

• Vincent van Gogh nie wykazywał zbyt wielkiego zainteresowania pracą w londyńskiej filii Goupil & Cie. Przeniósł się do jej siedziby w Paryżu, a pod koniec roku znów powrócił do Londynu^[9]

1875

• maj – Vincent van Gogh przeniósł się na stałe do siedziby Goupil & Cie w Paryżu. Zwiedzał muzea i galerie, poświęcił się studiom biblijnym^[12]
• październik – Theodorus van Gogh został przeniesiony do parafii w Etten^[12]

1876

• Goupil & Cie została przejęta przez Boussod & Valadon. Vincent van Gogh nie był zainteresowany pracą w nowej firmie. W kwietniu wyjechał do Anglii, gdzie otrzymał posadę nauczyciela w Ramsgate^[12]
• lipiec – Vincent van Gogh został nauczycielem i kaznodzieją w Isleworth koło Londynu^[3]. Podczas gdy jego zapał religijny wzrastał, stan fizyczny i psychiczny pogarszał się^[9].
• grudzień – powrócił do Holandii spędzając święta Bożego Narodzenia w Etten z rodzicami, którzy, zaniepokoiwszy się jego stanem fizycznym i psychicznym, przekonali go, by nie wracał do Londynu^[12]

1877

• styczeń – Vincent van Gogh dostał pracę w księgarni w Dortrechcie. Spędzał wiele czasu rysując, poza tym tłumaczył Biblię na francuski, niemiecki i angielski^[3]
• maj – wyjechał do Amsterdamu, żeby rozpocząć studia teologiczne^[3]

1878

• lipiec – Vincent van Gogh powrócił do Etten. W towarzystwie ojca i wielebnego Jonesa z lsleworth wyjechał do Brukseli na 3-miesięczny kurs dla świeckich kaznodziejów^[13]
• sierpień – rozpoczął kurs ewangelizacyjny w Laeken koło Brukseli^[b], kontynuując jednocześnie rysowanie. Kiedy zdawał egzamin końcowy stwierdzono, że nie nadaje się do pracy w charakterze kaznodziei. Powrócił do Etten^[14]
• grudzień – wyjechał do górniczego rejonu Borinage na południu Belgii^[3]. Czytał tam Biblię dla górników żyjąc podobnie jak i oni w ubóstwie^[9]

1879

• Vincent van Gogh kontynuował pracę w Borinage. Poświęcił się dla górników pomagając im. Nie wzbudziło to entuzjazmu jego zwierzchników, którzy uważali jego zachowania za zbyt ekstremalne. Został zwolniony i wpadł z tego powodu w depresję. Przeniósł się do Cuesmes, gdzie wykonywał podobną pracę. Jego zapał religijny z czasem osłabł, pojawiło się za to zainteresowanie malarstwem^[9]

1880

Punkt zwrotny w życiu Vincenta van Gogha: zaprzestał on działalności kaznodziejskiej i postanowił poświęcić się całkowicie malarstwu. Tematem jego pierwszych prac stali się górnicy i ich życie^[9]

• lipiec – Theo, pracujący wówczas w centrali Goupil & Cie w Paryżu, zaczął wspomagać finansowo brata, co będzie czynił do końca życia^[15]
• sierpień–wrzesień – Vincent van Gogh postanowił zostać artystą; czas swój poświęcał na rysowanie scen z życia górników. Theo wspierał go wysyłając mu reprodukcje obrazów Milleta, które Vincent kopiował^[15]
• październik – Vincent van Gogh podjął studia na wydziale anatomii i perspektywy na Akademii w Brukseli, a w listopadzie spotkał holenderskiego malarza Anthona van Rapparda, z którym się zaprzyjaźnił^[15]

Lata 80.

1881

• kwiecień – Vincent van Gogh odwiedził w Etten Theo. Dyskutował z nim na temat swojej przyszłości artystycznej^[15]
• lato – poznał owdowiałą kuzynkę Cornelię Adrianę Vos-Stricker i zakochał się w niej, jego uczucia zostały jednak odrzucone. Kuzynka wróciła do Amsterdamu, a Vincent van Gogh wyjechał do Hagi, gdzie odwiedził malarza Antona Mauve, który nauczył go podstaw malarstwa akwarelowego^[15]
• jesień – Vincent van Gogh udał się do Amsterdamu, aby oświadczyć się Cornelii Adrianie Vos-Stricker, ale został odrzucony^[15]
• listopad–grudzień – przebywał u Mauve malując obrazy. W czasie świąt Bożego Narodzenia pokłócił się z ojcem^[15]

1882

• styczeń – Vincent van Gogh przyjechał do Hagi i zamieszkał w sąsiedztwie Mauve, jednak wkrótce doszło między nimi do nieporozumień na tle artystycznym^[15]. W tym samym okresie spotkał prostytutkę Clasinę Marię Hoornik (znaną jako Sien) proponując jej zamieszkanie razem. Sion miała pięcioletnią córkę i była w ciąży. Vincent zapadł na rzeżączkę i musiał być hospitalizowany. Spędzał dużo czasu malując. Sion i jej nowo narodzone dziecko służyli mu jako modele^[9]
• lato – wznowił kontakty z Mauve. Zainteresował się bliżej malarstwem olejnym studiując zagadnienia koloru. Rozwijał swój warsztat będąc pod wpływem Mauve, Delacroix i Milleta, a także Israëlsa, Monicellego i de Chavannes’a. Theodorus van Gogh przeniósł się z rodziną do Nuenen^[16]
• jesień – Vincent van Gogh przebywał w Hadze rysując i malując pejzaże. Zimą rozpoczął rysowanie i malowanie portretów zwykłych ludzi^[16]

1883

• jesień – Vincent van Gogh po listownej wymianie poglądów z Theo doszedł do wniosku, że życie artysty jest nie do pogodzenia z życiem rodzinnym i zerwał ze Sien poświęcając się całkowicie malarstwu. Wyjechał do Drenthe na północy Holandii, gdzie malował pejzaże^[17].
• grudzień – przyjechał do rodziców do Nuenen, gdzie mieszkał do listopada 1885. Jego dorobek z tego okresu to blisko 200 obrazów oraz liczne rysunki i akwarele^[18]

1884

• styczeń – Vincent van Gogh opiekował się matką, która złamała nogę^[18]
• maj – wynajął 2 pokoje u katolickiego zakrystiana i urządził w nich pracownię^[18]
• sierpień – zawarł znajomość z córką sąsiadów, Margot Begemann. Oboje zakochali się w sobie, jednak ich rodziny nie wyraziły jednak zgody na małżeństwo. Margot próbowała popełnić samobójstwo. Vincent van Gogh wpadł z tego powodu w depresję, ale kontynuował malowanie^[18]
• sierpień–wrzesień – namalował 6 dekoracyjnych obrazów dla Charlesa Hermansa, jubilera z Eindhoven^[18]
• październik–listopad – zaprzyjaźnił się z garbarzem i miłośnikiem sztuki Antonem Kerssemakersem, z którym odbywał długie spacery i zwiedzał muzea^[18]
• grudzień – malował pejzaże oraz portretował chłopów i tkaczy z Nuenen^[18]

1885

• 26 marca – zmarł ojciec artysty. Vincent van Gogh kontynuował malowanie obrazów. Po raz pierwszy niektóre jego prace wzbudziły zainteresowanie w Paryżu^[18]
• wiosna – namalował swe pierwsze, uważane przez wielu za wielkie, dzieło Jedzący kartofle. Zaczął interesować się japońskimi drzeworytami^[9]
• wrzesień – katolicki ksiądz z Nuenen zabronił mieszkańcom pozowania Vincentowi po tym, jak zaczęto obwiniać go o ciążę jednej z modelek. Artysta w tym okresie rysował głównie martwe natury^[17]
• październik – wspólnie z Kerssemakersem pojechał do Amsterdamu, gdzie w Rijksmuseum podziwiał obrazy Rembrandta i Halsa^[17]
• listopad – studiował teorię koloru oraz pisma braci Edmonda i Jules’a Goncourt. Pod koniec miesiąca wyjechał do Antwerpii, gdzie do lutego 1886 wynajmował studio malarskie. W miejscowych muzeach podziwiał obrazy Rubensa. Namalował kilka obrazów, zaczął skupować japońskie drzeworyty^[17]

Dom przy rue Lepic 54 w Paryżu, w którym Theo i Vincent van Goghowie mieszkali razem w latach 1886–1888

1886

• styczeń – Vincent van Gogh rozpoczął studia na antwerpskiej Akademii Sztuk Pięknych, ale po kilku miesiącach przerwał je^[19]
• marzec – przeniósł się do Paryża i zamieszkał z bratem Theo, który w tym czasie pracował dla spółki Boussod & Valadon (byłej Goupil & Cie), zarządzającej galerią na Montmartre.
• kwiecień–maj – uczęszczał do Akademii Cormona, w której poznał młodych artystów: Russella, Toulouse-Lautreca i Bernarda. Theo z kolei zapoznał Vincenta z pracami impresjonistów: Moneta, Renoira, Sisleya, Pissarra, Degasa, Signaca i Seurata. Ich prace wywarły wielki wpływ na twórczość Vincenta, zwłaszcza w zakresie koloru^[20]
• maj – matka z siostrą Willeminą przeprowadziły się z Nuenen do Bredy. Około 70 obrazów pozostawionych przez Vincenta van Gogha kupił handlarz starzyzną^[20]
• czerwiec – Theo i Vincent przeprowadzili się na rue Lepic 54 na Montmartre, gdzie Vincent założył pracownię. Zaczął odwiedzać sklep Juliena „Ojca” Tanguy, który zapoznał go z innymi artystami^[20]
• grudzień – zaprzyjaźnił się z Gauguinem^[20]

1887

• wiosna – „Ojciec” Tanguy wziął w komis 2 portrety pędzla Vincenta van Gogha, który tymczasem malował w Asnières wspólnie z Bernardem. W dyskusjach z tym ostatnim oraz z Gauguinem odrzucił pogląd, że impresjonizm stanowi kulminację ewolucji malarstwa. Namalował swój słynny Autoportret przed sztalugą. Kupił kilka japońskich drzeworytów oraz namalował 3 obrazy w stylu japońskim. Wspólnie z Bernardem, Gauguinem i Toulouse-Lautrekiem wystawiał swoje obrazy w Café du Tambourin, której ściany ozdobił japońskimi drzeworytami^[20]
• lato – namalował kilka obrazów w stylu puentylistycznym^[21]
• listopad–grudzień – spotkał się z Seuratem. Na zaproszenie André Antoine’a wziął udział razem z Seuratem i Signakiem w wystawę zorganizowanej w sali prób nowo otwartego Théâtre Libre^[21]

1888

• luty – Vincent van Gogh wspólnie z bratem odwiedził Seurata w jego pracowni, po czym wyjechał z Paryża do Arles. Zamieszkał początkowo w hotelu Carrel^[21].
• marzec – zaczął planować założenie w Arles kolonii artystycznej, ale projektu nie mógł zrealizować z uwagi na brak pieniędzy. Przez 2 miesiące jego jedynym towarzyszem był duński malarz Christian Mourier-Petersen. Namalował szereg obrazów przedstawiających kwiaty i kwitnące drzewa. Na wieść o śmierci Mauve dodał napis „Souvenir de Mauve” na obrazie Kwitnące różowe drzewo brzoskwiniowe. Trzy z jego obrazów wystawiono w paryskim Salonie Niezależnych^[21]
• kwiecień – oglądał walki byków na arenie w Arles. Kilka swoich obrazów podarował muzeum sztuki nowoczesnej w Hadze^[21]
• maj – wynajął część „żółtego domu” przy Place Lamartine. Zaprzyjaźnił się z listonoszem Josephem Ginoux i jego żoną Marie. Na czas remontu „żółtego domu” zamieszkał w pokoju nad ich kawiarnią^[21]. Malował pejzaże w tym słynną drugą wersję Mostu Langlois w Arles^[22]
• czerwiec – wyjechał do miejscowości Saintes-Maries-de-la-Mer. Podczas pobytu namalował Łodzie rybackie na plaży. Zawarł znajomość z Paul-Eugène Millietem, podporucznikiem żuawów, któremu udzielał lekcji rysunku i który mu pozował. Poznał belgijskiego pisarza i malarza Bocha^[22]
• lipiec – podczas wypraw do ruin Montmajour namalował szereg obrazów z jego motywem oraz wykonał kilka jego szkiców atramentem. 28 lipca zmarł wuj „Cent” prowadzący wcześniej haską filię Goupil & Cie^[22]
• sierpień – namalował szereg portretów portretów listonosza Józefa Roulina. Rozpoczął malowanie serii słoneczników ^[22]
• wrzesień – namalował Nocną kawiarnię, Portret Eugène’a Bocha. Wprowadził się do „żółtego domu”^[22]
• 23 października – do Arles przyjechał Gauguin i zamieszkał razem z Vincentem van Goghiem w „żółtym domu”^[23]
• listopad – obaj artyści wspólnie gotowali, jedli i malowali^[23]
• 23 grudnia – po gwałtownej awanturze Vincent van Gogh zerwał z Gauguinem. W ataku szału obciął sobie część ucha i podarował Rachel, znajomej prostytutce. Będąc poważnie ranny usiał być hospitalizowany. Jako powód jego zachowania wymieniono padaczkę, alkoholizm i schizofrenię. Po kilku dniach pobytu w szpitalu został zwolniony do domu^[23]

1889

• styczeń – 7 stycznia Vincent van Gogh powrócił do domu^[23]. Theo zaręczył się z Johanną Gesiną Bonger, siostrą swego przyjaciela Andriesa. Vincent van Gogh namalował dwa Autoportrety z zabandażowanym uchem, Portret doktora Félixa Reya (ten drugi jako wyraz wdzięczności dla doktora Reya za opiekę w szpitalu) oraz kilka wersji Piastunki^[24]
• luty – Vincent van Gogh ponownie znalazł się w szpitalu^[24]
• marzec – grupa mieszkańców Arles w petycji do burmistrza zażądała zamknięcia „żółtego domu” ^[24]
• kwiecień – Vincent van Gogh opuścił „żółty dom”. Przeprowadził się do 2 pokoi należących do doktora Reya. W Amsterdamie Theo ożenił się z Johanną Bonger. Stan psychiczny Vincenta van Gogha pogorszył się; doszedł on do wniosku, że dobrze zrobiłby mu czasowy pobyt w ośrodku odosobnienia^[24]
• maj – 8 maja Vincent van Gogh w towarzystwie wielebnego Salles wyjechał do Saint-Rémy-de-Provence i został pacjentem szpitala psychiatrycznego Saint Paul-de-Mausole. Dostał do dyspozycji 2 pokoje opłacone przez Theo. Sprawujący nad nim opiekę dr. Peyron zezwolił mu na wychodzenie na zewnątrz i malowanie^[24]. Powstały między innymi jego słynne cykle pejzaży z oliwkami i cyprysami, a także szereg prac na wzór artystów, których podziwiał (zwłaszcza Milleta i Delacroix)^[9].
• czerwiec – Vincent van Gogh namalował Gwiaździstą noc^[25]
• wrzesień – dwa obrazy Vincenta van Gogha: Gwiaździsta noc nad Rodanem i Irysy zostały pokazane na wystawie Salonu Niezależnych^[26]
• październik – Camille Pissarro w rozmowie z Theo zasugerował, iż Vincentowi dobrze zrobiłby pobyt w Auvers-sur-Oise pod opieką doktora Paula Gacheta. Vincent van Gogh namalował między innymi cykle pejzaży z oliwkami i cyprysami jako motywem^[26]
• listopad – Vincent van Gogh namalował szereg obrazów według Milleta^[27]
• grudzień – wysłał trzy paczki ze swoimi obrazami do Theo. Pod koniec roku miał silny atak choroby^[27]

1890

Gospoda Ravoux w Auvers-sur-Oise, gdzie Vincent van Gogh mieszkał przed śmiercią (wygląd współczesny)

• styczeń – Vincent van Gogh namalował szereg obrazów na podstawie Milleta, Daumiera i Doré. Na 18. wystawie Les XX w Brukseli pokazano 6 jego obrazów. Po raz pierwszy poza granicami Holandii opublikowano artykuł na temat jego twórczości (Albert Aurier, w Mercure de France). 31 stycznia żona Theo, Johanna urodziła syna, który otrzymał na imię Vincent Willem^[27]
• luty – Vincent van Gogh namalował na cześć swojego nowo narodzonego bratanka obraz Kwitnący migdałowiec. Jego obraz Czerwona winnica wystawiony na dorocznej wystawie Les XX w Brukseli został sprzedany za cenę 400 franków malarce Annie Boch
• marzec – 10 obrazów Vincenta van Gogha pokazano na wystawie Salonu Niezależnych
• maj – Vincent van Gogh wyjechał do Paryża, aby spotkać się z Theo i jego rodziną, po czym udał się do Auvers-sur-Oise, gdzie został oddany pod opiekę doktora Paula Gacheta. Zawarł bliższą znajomość z nim oraz jego córką. Podczas pobytu w Auvers-sur-Oise namalował ponad 80 obrazów ^[28]
• czerwiec – Doktor Gachet w rozmowie z Theo stwierdził, że stan fizyczny i psychiczny Vincenta polepszył się. Artysta dużo czasu spędzał z bratem i jego rodziną^[9]
• lipiec – Theo wpadł w tarapaty finansowe i podupadł na zdrowiu. 6 lipca Vincent odwiedził brata w Paryżu. Czując się winnym zaistniałej sytuacji załamał się. Po powrocie do Auvers w następnych tygodniach kontynuował malowanie. 23 lipca napisał ostatni list do brata^[29]. 27 lipca podczas spaceru postrzelił się w pierś z pistoletu, ale o własnych siłach dotarł do domu. Wezwano lekarza i powiadomiono o zaistniałej sytuacji brata. 29 lipca rano Vincent van Gogh zmarł. Wkrótce potem odbył się jego pogrzeb. Trumnę zmarłego artysty pokryły dziesiątki słoneczników, które bardzo lubił za życia^[9]

Po śmierci

1891

Theo nigdy nie doszedł do siebie po śmierci brata. Podupadł na zdrowiu. Zmarł 25 stycznia w Utrechcie^[9]

Wspólny grób braci Vincenta i Theo van Goghów w Auvers-sur-Oise

1914

• Ciało Theo zostało ekshumowane i pochowane w grobie obok Vincenta w Auvers-sur-Oise^[9]
• 3 lutego – Johanna van Gogh-Bonger opublikowała listy Vincenta van Gogha do brata (Vincent van Gogh. Brieven aan zijn broeder). Przedtem je zebrała i uporządkowała^[30]
• 3 marca – listy Vincenta van Gogha do brata zostały przetłumaczone na język niemiecki^[30]

1928

W Paryżu i Brukseli wydano pierwszy catalogue raisonné poświęcony dziełom Vincenta van Gogha (Jacob Baart de la Faille, L'Oeuvre de Vincent van Gogh. Catalogue Raisonné. 4 vols)^[31]

1960

Została utworzona Fundacja im. Vincenta van Gogha (hol. De Vincent van Gogh Stichting) z radą nadzorczą złożoną z Vincenta Willema van Gogha, jego drugiej żony i trójki jego dzieci oraz przedstawiciela rządu holenderskiego. Celem fundacji było zabezpieczenie dzieł Vincenta van Gogha i umieszczenie ich w specjalnie to tego przeznaczonym muzeum^[9]

1961

W Auvers-sur-Oise ustawiono pomnik dłuta Ossipa Zadkine'a poświęcony Vincentowi van Goghowi^[32]

1962

Fundacja im. Vincenta van Gogha zakupiła kolekcję dzieł sztuki artysty od Vincenta Willema van Gogha z aprobatą ze strony rodziny van Goghów. 21 lipca została podpisana stosowna umowa pomiędzy państwem holenderskim a Fundacją im. Vincenta van Gogha^[9]

1964

W Zundert ustawiono pomnik dłuta Ossipa Zadkine'a poświęcony Vincentowi i Theo^[32]

1973

Obrazy Vincenta van Gogha w muzeum jego imienia

2 czerwca otwarto Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie. W Muzeum znalazły się dzieła artysty oraz archiwum zawierające jego listy i dokumenty^[9]

1990

• 30 marca–29 lipca – w setną rocznicę śmierci Vincenta van Gogha muzeum jego imienia zorganizowało retrospektywną wystawę obejmującą ponad 120 obrazów artysty^[9]
• 15 maja – obraz olejny Portret doktora Gacheta został sprzedany na aukcji w salonie Christie's za kwotę 82,5 miliona dolarów, co było do tamtej chwili największą kiedykolwiek zapłaconą sumą za obraz artysty^[9]
• 14 listopada – rysunek Vincenta Ogród z Kwiatami został sprzedany na aukcji w Christie's za 8,38 mln dolarów, co było najwyższą do tamtej chwili kwotą zapłaconą za rysunek^[9]

2009

• 9 października 2009–3 stycznia 2010 – w Muzeum Vincenta van Gogha miała miejsce wystawa poświęcona korespondencji artysty^[33]
• niemal jednocześnie ukazała się pierwsza w historii kompletna edycja listów van Gogha obejmująca sześć tomów, ponad milion słów i ponad 4 tysiące ilustracji. Publikacja była efektem 15-letniej pracy badaczy z muzeum w Amsterdamie^[34]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Brian Petrie: Van Gogh. Oxford: Phaidon Press Ltd., 1985. ISBN 0-7148-1631-0. (ang.)
• Ingo F. Walther, Rainer Metzger, (tłum.) Michael Hulse: Van Gogh: The Complete Paintings. Vol. I & II. Köln: Taschen, 2010. ISBN 978-3-8365-2299-1. (ang.)