Chryzelefantyna

Chryzelefantyna (gr. chryselephantinos, ze złota i kości słoniowej, od chrysós, złoto i elephás, słoń) – technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały (np. kamienie szlachetne).

Nazwa

Nazwa pochodzi greckiego χρυσελεφάντινος chryselephantinos (pol. „zrobiony ze złota i kości słoniowej”^[1]) – zbitki wyrazowej powstałej z połączenia dwóch wyrazów: χρυσός chrysós czyli złoto i ελεφάς elephás czyli słoń^[2]. Termin ten pojawił się dwukrotnie w znanej literaturze antycznej, w obydwu przypadkach w odniesieniu do posągu Ateny Partenos dłuta Fidiasza z Partenonu na ateńskim akropolu^[3].

Technika

Technika polegała na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych na podkładzie drewnianym^[4]. Kością słoniową pokrywano twarz i inne odsłonięte części ciała, złotą blachą, często inkrustowaną kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi oraz pastą szklaną – szaty, włosy, akcesoria^[4].

Historia

Posągi ze złota i kości słoniowej powstawały w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i na Krecie^[5].

Technika chryzelefantynowa stosowana była w Grecji od V do I w. p.n.e.^[4] Używano jej przy posągach kultowych^[4]. Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów. Wszystkie zostały zdewastowane wskutek grabieży dla ponownego wykorzystania bardzo cennych materiałów.

Za pierwszych artystów posługujących się tą techniką uchodzą Dipojnos i Skyllis^[1]. Najwybitniejszym przedstawicielem chryzelefantyny był Fidiasz^[6], którego chryzelefantynowy posąg Zeusa w Olimpii starożytni zaliczali do siedmiu cudów świata^[7].

Technikę tę stosowano również później (średniowiecze, nowożytność), ale ze względu na kosztowność, do małych rzeźb i dość rzadko.

Przykłady

Posąg Zeusa w Olimpii

Wyobrażenie posągu Zeusa w Olimpii, 1815

Posąg (ponad 13 m^[8]) został wykonany przez Fidiasza dla świątyni Zeusa w Olimpii. Rzeźba nie doczekała się kopii^[9]. Wygląd posągu znany jest z wielu opisów literackich, m.in. Strabona z I w. n.e., Kallimacha z Cyreny z III w. p.n.e. i Pauzaniasza, który odwiedził Olimpię ok. 160 roku n.e.^[10]

Według opisu Pauzaniasza przedstawiał Zeusa o poważnym i dostojnym obliczu siedzącego na tronie^[11]. Bóg miał na głowie wieniec z gałązek oliwnych, z lewego ramienia zwisał mu złoty płaszcz, w prawej dłoni trzymał statuę bogini Nike, a lewą rękę wspierał na wykładanym szlachetnymi kamieniami berle^[11]. Na rzeźbionych oparciach i nogach tronu ukazano postaci bóstw i sceny bitewne^[11]. Szatę i włosy Zeusa wykonano ze złota, obnażone części ciała z kości słoniowej, tron z drewna cedrowego wykładanego hebanem i szlachetnymi kamieniami^[11]. Posąg stał w świątyni przez ok. 800 lat^[12]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w roku 475^[12].

Atena Partenos

Posąg Ateny Partenos

Replika posągu Ateny Partenos w Nashville

Atena Warwakion, rzymska kopia posągu Ateny Partenos z III wieku n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach

Wysoki na prawie 13 m posąg Ateny Partenos (pol. „Ateny Dziewicy”) wykonany został przez Fidiasza dla Partenonu na akropolu ateńskim^[13]. Statua nie zachowała się do naszych czasów^[13]. Jej wygląd znany jest z opisów starożytnych i ponad 200 mniejszych kopii^[13]. Najbardziej znaną kopią posągu jest tzw. Atena Varvakeion, ok. 1 m wysokości, datowana na pierwszą połowę III w. n.e.^[13]

Oryginalny posąg osadzony był na drewnianym trzonie, do którego przymocowane były twarz i kończyny bogini wykonane z kości słoniowej, tułów Ateny spowijały szaty z płatów złota, które ważyły 1150 kg^[13]. Bogini ukazana była w hełmie, w długim peplosie, z egidą; niosąca w prawej ręce Nike (Zwycięstwo)^[14]; w lewej miała włócznię^[15]. U jej boku znajdowała się tarcza i wąż^[15].

W 1990 roku replika posągu Ateny Partenos stanęła w replice Partenonu w Nashville w stanie Tennessee^[16].

Posągi Apollo, Artemidy i Leto w Delfach

Pozostałości posągów Apollina, Artemidy i Leto w Delfach

Pozostałości posągu Apollo

Pozostałości posągu Artemidy

Pozostałości posągu Leto

W Muzeum Archeologicznym w Delfach znajdują się pozostałości trzech posąg chryzelefantynowych z VI w. p.n.e. przedstawiających najprawdopodobniej boga Apollo, jego siostrę Artemidę i ich matkę Leto^[17].

Apollo przedstawiony jest, siedząc na tronie^[17]. Zachowane fragmenty głowy i prawej ręki wykonane są z kości słoniowej, włosy z pozłacanej blachy – dwa złote warkocze spływają na pierś boga^[17]. W prawej ręce Apollo trzymał posrebrzaną miskę^[17]. Szata boga wykonana była ze złotych dysków umocowanych na brązowych płytkach zdobionych rozetami^[17]. Brzegi szaty zdobiły pasy ze złotej blachy dekorowanej rozetami z 8 przedstawieniami zwierząt na każdej blasze^[17]. Spod szaty wystawały czubki stóp boga wykonane z kości słoniowej^[17].

Z posągu Artemidy zachowały się pozostałości głowy z kości słoniowej ze złotym diademem i złotymi kolczykami, fragmenty ramienia i palców stopy z kości słoniowej^[17]. Pozostałości posągu Leto to zniszczona głowa z kości słoniowej ze złotym diademem^[17]. Z ozdób posągów zachowały się m.in. złote bransolety i złote naszyjniki z koralików w kształcie głowy lwa oraz fragmenty złotych szat^[17].

Przypisy

Zobacz też

• przegląd technik zdobniczych

Bibliografia

• Phidias, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-05-19]  (ang.).
• chryselephantine, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-05-19]  (ang.).
• Christine Kreyling: Classical Nashville: Athens of the South. Vanderbilt University Press, 1996. ISBN 978-0-8265-1277-2. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
• Kenneth D. S. Lapatin: Chryselephantine Statuary in the Ancient Mediterranean World. Oxford University Press, 2001. ISBN 978-0-19-815311-5. [dostęp 2019-05-18]. (ang.).
• Photios M. Petsas: Delphi: Monuments and Museum. Athens: Krene Editions, 2019. (ang.).
• Zdzisław Piszczek (red.): Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa: PWN, 1990. ISBN 83-01-03529-3.
• Pauzaniasz, tłum. Janina Niemirska-Pliszczyńska: Wędrówka po Helladzie. (pol.).
• Martin J. Price: The Statue of Zeus at Olimpia. W: Peter A Clayton, Martin Price: The Seven Wonders of the Ancient World. Routledge, 2013. ISBN 978-1-136-74810-3. [dostęp 2017-01-15]. (ang.).
• chryzelefantyna, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-05-18] .
• Nigel Spivey: Greek Sculpture. Cambridge University Press, 2013. ISBN 978-0-521-76031-7. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
• Susan Woodford: An Introduction to Greek Art: Sculpture and Vase Painting in the Archaic and Classical Periods. Bloomsbury Publishing, 2015. ISBN 978-1-4725-2639-7. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
• Panos Valavanis: Acropolis. Visiting its Museum and its Monuments. Kapon Editions, 2015. ISBN 978-960-6878-74-9. (ang.).
• Ioanna Venieri: Parthenon. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. 2012. [dostęp 2019-05-19]. (ang.).
• OlympiaO. Vickatou OlympiaO., Temple of Zeus at Olympia, [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [online] [dostęp 2019-05-19]  (ang.).
• Akropolis Restoration Service: Parthenon. [w:] ysma.gr/ [on-line]. 2018. [dostęp 2019-05-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ang.).