Chrzelice

Chrzelice

wieś
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	prudnicki
Gmina	Biała
Liczba ludności (2011)	637[1]
Strefa numeracyjna	77
Kod pocztowy	48-220[2]
Tablice rejestracyjne	OPR
SIMC	0491185
Położenie na mapie gminy Biała Chrzelice
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Chrzelice
Położenie na mapie województwa opolskiego Chrzelice
Położenie na mapie powiatu prudnickiego Chrzelice
50°28′20″N 17°44′08″E/50,472222 17,735556

Nieoficjalny herb wsi Chrzelice

Chrzelice (dodatkowa nazwa w j. niem. Schelitz^[3], cz. Chřelice^[4]) – wieś w Polsce, położona w województwie opolskim, w powiecie prudnickim, w gminie Biała^[5]. Historycznie leży na Górnym Śląsku, na ziemi prudnickiej. Położona jest na pograniczu Równiny Niemodlińskiej i Kotliny Raciborskiej, będących częścią Niziny Śląskiej. Przepływa przez nią rzeka Biała.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do ówczesnego województwa opolskiego.

Według danych na 2011 wieś była zamieszkana przez 637 osób^[1].

Nieoficjalnymi częściami wsi są Przedzamcze, Zidlungi, Stawiska, Słoneczno, Kochalisko i Sicie. Do wsi należą również osady leśne Śródlesie (SIMC 0491216), Śródlesie (SIMC 0491200) i Jeleni Dwór.

Geografia

Położenie

Wieś jest położona w południowo-zachodniej Polsce, w województwie opolskim, około 16 km od granicy z Czechami, na pograniczu Równiny Niemodlińskiej i Kotliny Raciborskiej, tuż przy granicy gminy Biała z gminą Strzeleczki. Należy do Euroregionu Pradziad^[6]. Leży w międzyrzeczu Rzymkowskiego Rowu i rzeki Biała (lewy dopływ Osobłogi). Jej podstawową funkcją jest rolnictwo. Na północnych krańcach jej gruntów zaczyna się największy kompleks leśny w zachodniej części górnej Odry – „Bory Niemodlińskie”, położony w granicach chronionego krajobrazu. Tam też znajdują się rezerwaty przyrody – „Jeleni Dwór” i „Blok”. W rejonie Chrzelic zlokalizowane są największe torfowiska Wysoczyzny Niemodlińskiej. Trzecia co do wielkości osada gminy.

Środowisko naturalne

W Chrzelicach panuje klimat umiarkowany ciepły. Średnia temperatura roczna wynosi +8,4 °C. Duże zróżnicowanie dotyczy termicznych pór roku. Średnie roczne opady atmosferyczne w rejonie Chrzelic wynoszą 608 mm. Dominują wiatry zachodnie^[7].

Nazwa

Etymologia nazwy wsi jest trudna do ustalenia. Istnieje kilka wersji jej pochodzenia. Trzy z nich to tzw. wersje ludowe lub potoczne (nienaukowa etymologia oparta na przypadkowym podobieństwie brzmienia wyrazów, nadająca im uzasadnienie błędne z punktu widzenia naukowego), znane dzięki przekazom i wspomnieniom starych mieszkańców Chrzelic.

Według ustaleń językoznawców (por. S. Rospond, H. Borek) nazwa wsi wywodzi się od nazwy pierwotnej Chorzelice – od nazwy osiedla Chorzela, Chorzelice, Chorzelów, Chorzele, np. z Chrzelic – z Rzelycz? lub ze skrócenia tej nazwy na Chrzelice.

Jednakże biorąc pod uwagę, że nazwa wsi zalicza się do nazw patronimicznych (łac. patronimicum – imię rodowe) bardziej prawdopodobne jest pochodzeniem nazwy wsi od nazwiska (Chrzel-, Chrzela-, Chrziel-/Krzela-) jej pierwotnego założyciela lub właściciela, ewentualnie od nazwy innych miejscowości w Czechach założonych przez członków tego rodu, skąd któryś z nich przeniósł się w nasze strony zakładając tu osadę.

Za taką wersją przemawia fakt występowania takiego nazwiska i podobnych nazw wsi w pobliskich rejonach Czech:

• Křelovice, 12 km od Pelhřimova (Johan de Chrzielowicz 1411, Johannis dicti Hrzielowiecz de Hrzelowicz 1412, Wenceslai de Chrzelowicz 1414),
• Chrlice lokowanej w Czechach w odległości ok. 8 km od Brna (Kirlitz 1320, Kirlicz 1388, Chirlicz 1389, w Chrliczich 1452), także inaczej „dwór w lesie”.
• Křelina, Křelovice (pierwotnie Chřel; Chrzel 1351, Chrzelonis, Chrzelice, Krzelów, Hrelići) Křelovice, Křelowitz (pierwotnie Chřelovice) ok. 8 km od Bezdružic (Krzelowicz 1379, Crzelowycz 1390, Chrelovice 1483, Chrzelowicze 1540, Krzielowicze 1566).

Nazwa wsi od wieków zmieniła się bardzo nieznacznie, nie licząc okresu, gdy została zniemczona (Chrzelicz 1316, Chrzelicz 1388, Chrzelicz 1430, zu Chrzelicz 1443, Chrzelitze 1531, Krzelicz 1564, Krzelicz 1566, Chrzelicz, Chrzeliczen 1571, ex pago Chrzelice 1679, Chrzelitz 1736, z Chrzelic, Chrzelitz 1743, Chrzeliz 1784, z Krzeliz 1791, na Krzelitz 1794 / 1795, Chrzelitz, Chrzelice 1845, Schelitz/Chrzelitze zamiennie od XIX wieku do 1945 r., Chrzelice od 1945. W gwarze Kšielice, w pisowni kiedyś często Krzelice). Niemiecka urzędowa nazwa Chrzelic – Schelitz do powszechnego użytku weszła dopiero w połowie XIX wieku^[8].

Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje wieś pod obecnie stosowaną, polską nazwą Chrzelice, a także niemiecką Chrzelitz we fragmencie: „Chrzelitz (1531 Chrzelitze, polnisch Chrzelice)”^[9].

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 12 listopada 1946^[10].

Historia

Tartak i młyn

Karczma u Schegi (Augustyna)

Na zachód od wsi, przy polnej drodze do Pogórza, na lekko wyniesionej płaszczyźnie znajduje się rozległe grodzisko datowane na VIII lub IX wiek. Było ono zapewne jednym z grodów obronnych Opolan^[11]. Według legendy, około 863 roku w okolicy dzisiejszych Chrzelic działalność misyjną prowadzić mieli święci bracia Cyryl i Metody^[12][13], na zlecenie księcia wielkomorawskiego Rościsława^[14].

Wieś została założona pod koniec XIII wieku. Do dziś zachowała historyczny układ przestrzenny. Pierwsza wzmianka o Chrzelicach pochodzi z 6 stycznia 1306, kiedy jako świadek wydania dokumentu występuje w nim Dzierżko z Chrzelic. Wieś była własnością zakonu Templariuszy^[15]. Następnie miejscowość wspomina dokument księcia Wacława niemodlińskiego z lutego 1369^[16]. Murowany zamek w Chrzelicach po raz pierwszy wzmiankowany był w 1380 przy okazji transakcji między Henrykiem niemodlińskim i Peterem Heidenreichem dotyczącej ziemi w pobliżu kościoła w Starym Mieście koło Białej. Jako odpowiedzialnych za zbudowanie zamku w Chrzelicach wskazuje się Joannitów^[15] lub władców z Niemodlina^[16].

W okresie wojen husyckich (1428–1434) Chrzelice zostały przez Husytów wytrzebione i mocno zniszczone^[14]. W 1430 o wsi wspomina dokument księcia prudnicko-głogóweckiego Bolka V^[17]. W XV wieku Chrzelice były uznawane za jedną z najsilniejszych twierdz w regionie – zaraz po Niemodlinie^[12].

W 1538 starostą chrzelickim został Heinrich Pogrell von Jägel z Pogorzeli koło Brzegu. Od 1578 Chrzelice były własnością rodziny Prószkowskich (właściciele Prószkowa i Białej), a następnie Ditrichsteinów z Mikulova. W 1783 król Prus Fryderyk II Wielki zakupił Chrzelice wraz z 11 okolicznymi wsiami i miastem Strzeleczki. Odtąd wieś stanowiła posiadłość królewską, oddawaną w zarząd dzierżawcom^[12]. Przez ponad 100 lat wsią opiekowali się przedstawiciele rodziny Hellerów. Jednym z nich był Aleksander Heller (od 1855 pisarz państwowy w Prudniku^[14]), który w połowie XIX wieku rozsławił Chrzelice na całą Europę dzięki hodowli koni i owiec^[12].

Zamek w Chrzelicach w 1925

Według spisu ludności z 1 grudnia 1910, na 1015 mieszkańców Chrzelic 135 posługiwało się językiem niemieckim, 851 językiem polskim, 1 innym językiem, a 28 było dwujęzycznych^[18]. Pod koniec 1920 roku wygasła dzierżawa Hellerów. W latach 1921–1938 właścicielem dóbr była Pruska Izba Skarbowa, od której dalszą dzierżawę otrzymali na przemian Aleksander Seydel i Margarette Bannert z domu Deloh^[12].

Do głosowania podczas plebiscytu uprawnionych było w Chrzelicach 820 osób, z czego 512, ok. 62,4%, stanowili mieszkańcy (w tym 482, ok. 94% całości, mieszkańcy urodzeni w miejscowości). Oddano 810 głosów (ok. 98,8% uprawnionych), w tym 809 ważnych; za Niemcami głosowało 777 osób (ok. 96%), a za Polską 32 osoby (ok. 4%)^[19].

W czasie II wojny światowej w Chrzelicach funkcjonował podlegający pod Stalag VIII B obóz pracy E31. Po zajęciu wsi przez Armię Czerwoną, w okresie od końca marca do początków kwietnia 1945 na zamku w Chrzelicach urzędował sztab łączności wojsk radzieckich^[14]. Po zakończeniu wojny wieś została przejęta przez administrację polską. Po wojnie w Chrzelicach pozostała znaczna ludność autochtoniczna – Niemcy oraz Ślązacy posługujący się charakterystyczną odmianą etnolektu śląskiego zwaną „mową chrzelicką” (gwary prudnickie)^[20].

W latach 1945–1954 i 1973–1975 Chrzelice należały do gminy Łącznik^[21][22], a w latach 1954–1972 do gromady Łącznik^[23].

W latach 70. XX wieku władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wyznaczyły Chrzelice (na granicy gruntów z lasem) jako lokalizację dla centrum nadawczego, które miało swoim zasięgiem objąć całe województwo opolskie. Budowa została zakończona w 1978^[24]. 11 stycznia 1979 została oddana do użytku stacja radiowo-telewizyjna RTCN Chrzelice^[25] z masztem o wysokości 221 m^[26] (najwyższy maszt antenowy w województwie opolskim^[27]).

Od 1970 Rajmund Murlowski założył w Chrzelicach unikalną na skalę krajową Sekcję Monocyklistów, która była pierwszą grupą na świecie uprawiającą grę w piłkę ręczną na monocyklach^[28][29]. Z okazji Obchodów 700-rocznicy powstania wsi corocznie w sierpniu od 2006 odbywają się Dni Chrzelic. W ramach projektu Kultura 2.0 Alka Tarkowskiego i Mirosława Filiciaka w dniach 12–16 sierpnia 2010 w Chrzelicach odbył się pierwszy w Polsce medialab^[30].

Liczba mieszkańców wsi

• 1885 – 939^[31]
• 1933 – 1035^[32]
• 1939 – 1048^[32]
• 1940 – 1049^[33]
• 1998 – 686^[34]
• 2002 – 677^[34]
• 2009 – 645^[34]
• 2011 – 637^[34]

Zabytki

Kaplica z 1774 roku

Ruiny zamku z lotu ptaka (2006)

(c) Ralf Lotys (Sicherlich), CC BY 3.0

XVIII-wieczna karczma

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[35]:

• kaplica-dzwonnica, z 1774 roku
• zespół zamkowy, z XIV/XV w., 1694 r., XIX w.:
  • zamek gotycki z XIII wieku, otoczony fosą
  • park krajobrazowy, XIX-wieczny
• dom nr 88

inne zabytki:

• figura św. Floriana na kamiennym postumencie z początku XIX w.
• kilka budynków i zabudowań z połowy XIX w., dopełnia całości historycznego obrazu, w tym:
  • młyn wodny z XVI w.
  • karczma z XVIII wieku.

Transport

Przez Chrzelice przebiega droga wojewódzka:

• 414 Prudnik – Opole

Wieś posiada dogodne powiązania komunikacyjne^[36] (do Opola – 31 km, do Prudnika – 24 km, do Białej – 14 km).

Ośrodki i centra

• Wiejskie Centrum Integracji
• Wiejskie Centrum Kultury i Rekreacji
• Ośrodek Szkolenia Monocyklistów „Ichirinsha”
• Centrum Jujutsu-Aikijujutsu „Kobudo Kenkyukai”

Organizacje

• Stowarzyszenie Odnowa Wsi Chrzelice
• Ochotnicza Straż Pożarna
• DFK – Deutscher Freundeskreis
• Koło Gospodyń Wiejskich
• Ludowy Zespół Sportowy (sekcje piłki nożnej i monocyklistów)
• Fundacja Ortus

Zespoły i grupy

• Chór „Zgoda”
• Zespół młodzieżowy „Ariam”
• Teatrzyk dziecięcy
• Redakcja gazetki „Chrzelice”

Ludzie związani z Chrzelicami

• Eryk Murlowski (ur. 1960 w Prudniku) – jeden z pierwszych propagatorów Nihon Koryu jujutsu (1986) w Polsce. Założyciel Ośrodka Japońskich Sztuk Walki (1988) i Centrum Jujutsu-Aikijujutsu KOBUDO KENKYUKAI (1989). Instruktor jujutsu (godan yawara) i twórca rodzimego systemu Shinyo Shinden ryu yawara. Zasłużony działacz w rozwoju jujutsu w Polsce (od 1984), odznaczony Honorową Srebrną Odznaką TKKF (1990). Historyk amator, autor wielu publikacji w prasie lokalnej, zagranicznej i ogólnokrajowych czasopismach specjalistycznych, m.in. o historii sztuk walki^[37].

Przypisy

Bibliografia

• Felix Triest: Topographisches handbuch von Oberschliesen. Breslau: Verlag von Wilh. Gottl. Korn, 1865.
• ErykE. Murlowski ErykE., Chrzelice 1306–2006, Chrzelice: Stowarzyszenie ODNOWA WSI CHRZELICE, 2006, ISBN 83-923573-0-2, OCLC 750856915 .

Linki zewnętrzne

• Archiwum strony poświęconej wsi. [dostęp 2013-04-16].