Ciborowate

Ciborowate

Morfologia sitowia
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	ciborowate
Nazwa systematyczna
Cyperaceae Juss. Gen. Pl.: 26. 04.08.1789

Kwiatostan Cyperus polystachyos

Ciborowate, turzycowate (Cyperaceae Juss.) – rodzina roślin w rzędzie wiechlinowców. Obejmuje około 5500 gatunków zgrupowanych w 109 rodzajów^[3]. Rodzina jest kosmopolityczna – jej przedstawiciele spotykani są na całym świecie, szczególnie często w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego. Zajmują najczęściej siedliska mokradłowe^[4]. Są to rośliny zielne cechujące się znaczną redukcją kwiatów^[5]. Charakterystyczne są także trójkanciaste, pełne łodygi z trawiastymi liśćmi wyrastającymi w trzech rzędach^[4].

Znaczenie użytkowe mają liczne gatunki wykorzystywane w plecionkarstwie i do wyrobu papieru. Organy podziemne kilku gatunków są spożywane^[4].

Morfologia

Kwiatostan turzycy żółtej

Owoce wełnianki wąskolistnej z włosowato wydłużonymi listkami okwiatu

Pokrój

Należą tu rośliny jednoroczne i byliny, rzadko drewniejące lub pnące^[5]. Zwykle są to rośliny kłączowe, z łodygą pełną, trójkanciastą^[4]. W zależności od długości rozgałęziających się sympodialnie kłączy i rozłogów rośliny te rosną w kępach lub tworząc różnej wielkości gęste lub luźne płaty^[6].

Liście

Trawiaste, wyrastają w trzech rzędach otaczając łodygę zamkniętymi pochwami (rzadko pochwy są otwarte np. u Coleochloa^[6]). W wielu gatunków skupione są u nasady łodygi. Liście nasycone są krzemionką. Blaszka jest całobrzega lub drobnopiłkowana. Liście mają użyłkowanie równoległe, pozbawione są języczka i przylistków^[4]. U niektórych gatunków (np. ponikła i oczeretu) liście są bardzo zredukowane lub obecne tylko u młodych roślin.

Kwiaty

Obupłciowe (sitowie, ponikło, wełnianka) lub rozdzielnopłciowe (turzyca, Scleria), wiatropylne, zebrane w kłosy. Poszczególne kłosy mogą być skupione w różnorodne kwiatostany złożone – kłosokształtne, wiechowate lub baldachy. Kwiatostany bywają wsparte podsadką, a poszczególne kwiaty w kłosie – przysadkami. Przysadki mogą wyrastać spiralnie (np. u kłoci) lub w dwóch rzędach (np. u cibory). Okwiat zredukowany jest do szczecinek, łusek, czasem błoniastych, lub brak go zupełnie (np. u sitowia i Bulbostylis). Pręciki są wolne, zwykle trzy (6 jest u Arthrostylis, a ponad 12 u Evandra). Główka pręcika podługowata do równowąskiej, z dwoma pylnikami, komory pyłkowe pękają podłużnymi bruzdami, nitka od nasady główki wnika między pylniki w postaci łącznika (basifixed). Słupek jeden, górny, zbudowany z trzech owocolistków (dwóch u Kyllinga), ale jednokomorowy i z jednym zalążkiem. Szyjka słupka na końcu rozwidlona widlasto lub na trzy łatki^[4].

Owoc

Orzeszek spłaszczony dwustronnie lub trójkanciasty. Często z osadzonym, trwałym słupkiem i szczecinkowatym okwiatem^[4].

Systematyka

Około 35% rodzajów w rodzinie jest monotypowych, do 26% należy od 2 do 5 gatunków, jest tu też 7 rodzajów liczących ponad 200 gatunków w tym cibora (Cyperus) z 686 gatunkami i turzyca (Carex) z 1757 gatunkami^[3]. Cała rodzina jest uznawana za takson monofiletyczny siostrzany względem rodziny sitowatych. Zaliczany zwykle^[2][4] do tej ostatniej rodziny rodzaj Oxychloe ma cechy pierwotne, właściwe obu rodzinom i niektóre analizy taksonomiczne umieszczają go jako takson bazalny w obrębie ciborowatych^[4].

Pozycja rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd wiechlinowce (Poales), rodzina ciborowate (Cyperaceae). Rodzina stanowi grupę siostrzaną dla rodziny sitowatych Juncaceae, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną rodziny turniowatych Thurniaceae^[2].

Podział rodziny^[7][2][3]

Podrodzina: Mapanioideae

• plemię Chrysitricheae
  • Chrysitrix L.
  • Chorizandra R.Br.
  • Hellmuthia Steud.
  • Lepironia Rich.
• plemię Hypolytreae
  • Capitularina Kern
  • Diplasia Rich.
  • Exocarya Benth.
  • Hypolytrum Rich.
  • Mapania Aubl.
  • Mapaniopsis C.B.Clarke
  • Paramapania Uittien
  • Principina Uittien
  • Scirpodendron Zipp. ex Kurz

Podrodzina Cyperoideae

• plemię Abildgaardieae
  • Actinoschoenus Benth.
  • Arthrostylis R.Br.
  • Bulbostylis Kunth
  • Crosslandia W.Fitzg.
  • Fimbristylis Vahl
  • Nemum Desv.
  • Trachystylis S.T.Blake
• plemię Bisboeckelereae
  • Becquerelia Brongn.
  • Bisboeckelera Kuntze
  • Calyptrocarya Nees
  • Diplacrum R.Br.
• plemię Cariceae
  • Carex L. – turzyca
  • Cymophyllus Mack. ex Britton & A.Br.
  • Kobresia Willd.
  • Schoenoxiphium Nees
  • Uncinia Pers.
• plemię Cryptangieae
  • Didymiandrum Gilly
  • Exochogyne C.B.Clarke
  • Lagenocarpus Nees
• plemię Cypereae
  • Alinula J.Raynal
  • Androtrichum (Brongn.) Brongn.
  • Ascolepis Nees ex Steud.
  • Courtoisina Sojak
  • Cyperus L. – cibora
  • Desmoschoenus Hook.f.
  • Ficinia Schrad.
  • Hellmuthia Steud.
  • Isolepis R.Br. – sitniczka
  • Kyllinga Rottb.
  • Kyllingiella R.W.Haines & Lye
  • Lipocarpha R.Br.
  • Pycreus P.Beauv.
  • Queenslandiella Domin
  • Remirea Aubl.
  • Scirpoides Seg. – hołoszeń
  • Sphaerocyperus Lye
  • Volkiella Merxm. & Czech
• plemię Dulichieae
  • Blysmus Panz. ex Schult. – ostrzew
  • Dulichium Pers.
• plemię Eleocharideae
  • Chillania Roiv.
  • Eleocharis R.Br. – ponikło
• plemię Fuireneae (grupa polifiletyczna)
  • Actinoscirpus (Ohwi) R.W.Haines & Lye
  • Bolboschoenus (Asch.) Palla – sitowiec
  • Fuirena Rottb.
  • Schoenoplectus (Rchb.) Palla – oczeret
• plemię Rhynchosporeae
  • Pleurostachys Brongn.
  • Rhynchospora Vahl – przygiełka
• plemię Scirpeae
  • Amphiscirpus Oteng-Yeb.
  • Eriophorum L. – wełnianka
  • Oreobolopsis Koyama & Guagl.
  • Phylloscirpus C.B.Clarke
  • Scirpus L. – sitowie
  • Trichophorum Pers. – wełnianeczka
• plemię Schoeneae
  • Carpha Banks & Sol. ex R.Br.
  • Caustis R.Br.
  • Cladium P.Browne – kłoć
  • Costularia C.B.Clarke
  • Cyathochaeta Nees
  • Epischoenus C.B.Clarke
  • Evandra R.Br.
  • Gahnia J.R.Forst. & G.Forst.
  • Gymnoschoenus Nees
  • Lepidosperma Labill.
  • Machaerina Vahl
  • Mesomelaena Nees
  • Morelotia Gaudich.
  • Neesenbeckia Levyns
  • Oreobolus R.Br.
  • Pseudoschoenus (C.B.Clarke) Oteng-Yeb.
  • Rhynchocladium T.Koyama
  • Schoenus L. – marzyca
  • Tetraria P.Beauv.
  • Trianoptiles Fenzl ex Endl.
  • Trichoschoenus J.Raynal
  • Tricostularia Nees ex Lehm.
• plemię Sclerieae
  • Scleria Bergius
• plemię Trilepideae
  • Coleochloa Gilly
  • Microdracoides Hua
  • Trilepis Nees
  • Tylocarya Nelmes

Rodzaje z podrodziny Cyperoideae o niejasnej pozycji systematycznej:

Afrotrilepis (Gilly) J.Raynal, Cephalocarpus Nees, Egleria G.Eiten, Everardia Ridl., Koyamaea W.W.Thomas & Davidse, Nelmesia Van der Veken, Oxycaryum Nees, Ptilanthelium Steud., Reedia F.Muell., Sumatroscirpus Oteng-Yeb., Websteria S.H.Wright.

Pozycja w systemie Reveala (1994-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa komelinowe (Commelinidae Takht.), nadrząd Juncanae Takht., rząd ciborowce (Cyperales Hutch.), rodzina ciborowate (Cyperaceae Juss.)^[8]

Rodzaje reprezentowane we Florze Polski^[9]

Zastosowanie

Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne. W tej roli sadzony jest często m.in. cibora papirusowa Cyperus papyrus, która już w starożytnym Egipcie wykorzystywana była jako surowiec do wyrobu papieru. W tym samym celu stosuje się łodygi kłoci Cladium effusum. Łodygi i liście turzycy drżączkowatej Carex brizoides oraz Lapironia mucronata wykorzystywane są w tapicerce do wypełniania materaców i wyściełania mebli. Te same rośliny, a także oczeret jeziorny Scirpus lacutris, wykorzystywane są w plecionkarstwie. Z pędów Scirpus totara wykonuje się łodzie typu kanoe. Spożywa się podziemne, bulwiasto zgrubiałe organy cibory jadalnej (zwanej też migdałem ziemnym) Cyperus esculentus oraz ponikła słodkiego Eleocharis dulcis^[4].

Przypisy