Cieśniny tureckie

Cieśniny tureckie: Dardanele (na żółto), morze Marmara, Bosfor (na czerwono)
Cieśniny w starożytności
Bosfor

Cieśniny tureckie, cieśniny czarnomorskiecieśniny Morza Śródziemnego w Turcji pomiędzy Azją Mniejszą a Tracją. Zbiorcza nazwa na: Dardanele, morze Marmara i Bosfor[1][2]. Ich łączna długość wynosi 330 km[1][3].

Stanowią granicę pomiędzy Europą a Azją[4][5]. Po obu stronach Bosforu i nad północną częścią morza Marmara rozpościera się największe i najludniejsze miasto Turcji – Stambuł, potężna metropolia już od czasów starożytnych (pierwotnie Bizancjum, a następnie Konstantynopol)[4][6].

Cieśniny są ważnym szlakiem handlowym – jedynym połączeniem Morza Czarnego z Morzem Śródziemnym (poprzez Morze Egejskie). Od XIX wieku były przedmiotem rywalizacji pomiędzy Rosją, Turcją i mocarstwami zachodnimi. Prawo swobodnego przepływu statków handlowych przez cieśniny gwarantuje konwencja z Montreux[1][2].

Historia

W starożytności Dardanele nosiło nazwę Hellespont[5], zaś morze Marmara – zwane było Propontydą lub Propontís. Już wówczas był to ważny szlak handlowy, szczególnie po podbojach Aleksandra Macedońskiego. W czasach rzymskich wybrzeża cieśnin i Propontydy stały się pomostem pomiędzy posiadłościami europejskimi a azjatyckimi Cesarstwa, a miasta tu położone – Nikomedia i Bizancjum urosły do rangi stolic Cesarstwa[7]. Przez wieki tereny te należały do Cesarstwa Bizantyńskiego, a po jego upadku do Imperium Osmańskiego[4].

Kończący wojnę rosyjsko-turecką w latach 1768–1774 traktat w Küczük Kajnardży (1774) gwarantował m.in. prawo żeglugi floty rosyjskiej po Morzu Czarnym oraz przekraczania cieśnin tureckich[8].

W XIX wieku strategicznym kierunkiem ekspansji Imperium Rosyjskiego były Bałkany, a zamiarem likwidacja państwa tureckiego i uczynienie Morza Czarnego wewnętrznym morzem rosyjskim oraz uzyskanie swobodnego dostępu do cieśnin tureckich[9]. Traktat adrianopolski zawarty 14 września 1829 po VIII wojnie rosyjsko-tureckiej potwierdzał m.in. prawo przepływu przez Bosfor i Dardanele dla rosyjskich statków handlowych[10]. Jeszcze większy wpływ na cieśniny i prawo ich przekraczania zyskała Rosja w wyniku traktatu Unkiar-Iskielessi[11]. Przywileje z niego wynikające Rosjanie utracili w wyniku podpisania konwencji londyńskiej w 1841. Podpisane przez Wielką Brytanię, Francję, Austrię, Prusy i Rosję porozumienie zamykało cieśniny tureckie dla wszelkich okrętów wojennych, co faworyzowało Brytyjczyków kosztem Imperium Rosyjskiego[12].

Konflikt między Rosją a mocarstwami zachodnimi narastał i doprowadził do wybuchu wojny krymskiej (1853–1856), przegranej przez Rosję[9]. Podpisany na jej zakończenie paryski traktat ogłaszał neutralność i zdemilitaryzowanie Morza Czarnego[13]. Niektóre jego postanowienia zostały uchylone przez traktat londyński z 1871 – Rosja i Turcja otrzymały prawo utrzymywania flot wojennych na Morzu Czarnym, cieśniny tureckie pozostały jednak dla okrętów zamknięte[14].

W XX wieku Rosja wciąż usiłowała uzyskać dostęp do Morza Śródziemnego i jego szlaków handlowych (poprzez otwarcie korytarza przez Dardanele i Bosfor, kontrolowane przez Imperium Osmańskie) oraz pełnej władzy nad Morzem Czarnym[15], co było jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej w 1914[16]. Po wybuchu wojny Turcja ogłosiła zamknięcie cieśnin i wypowiedziała wszystkie wcześniejsze układy ich dotyczące[1]. W 1915 miała miejsce bitwa o Gallipoli[17].

Po I wojnie światowej oraz wojnie grecko-tureckiej (1919–1922) na mocy konwencji podpisanej na konferencji w Lozannie cieśniny tureckie zdemilitaryzowano i zezwolono na swobodny przepływ statków handlowych i okrętów wojennych wszelkich państw[1]. Większość tych postanowień została anulowana w 1936 poprzez podpisanie konwencji z Montreux, która znosiła demilitaryzację i pozwalała Turcji na budowę infrastruktury wojskowej w obrębie cieśnin. Gwarantowała ona swobodę przepływu dla statków handlowych i cywilnych wszelkich bander. Turcji przysługuje kontrola okrętów wojennych pragnących przepłynąć przez Bosfor i Dardanele, przy czym uznano specjalne prawa dla państw czarnomorskich, ograniczono zaś dostęp dla okrętów innych państw[1][12].

Postanowienia konwencji z Montreux pozostają obowiązujące w XXI wieku[1].

Przypisy

  1. a b c d e f g tureckie, cieśniny, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  2. a b cieśniny tureckie. encyklopedia.interia.pl. [dostęp 2019-04-26].
  3. Włodzimierz Masłowski: Słownik nazw geograficznych. 2006, s. 388.
  4. a b c Bosporus, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-04-29] (ang.).
  5. a b Dardanelles, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2019-04-29] (ang.).
  6. Stambuł, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  7. Propontyda, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  8. Küczük Kajnardży, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  9. a b Andrzej Chwalba: Historia powszechna. Wiek XIX. 2009, s. 336–338.
  10. adrianopolski traktat, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  11. Wojciech Chrzanowski: O pomocy, jaką może dać Anglia Turcji swoją flotą. Projekt podany rządowi angielskiemu w styczniu 1838 roku. [dostęp 2019-04-29].
  12. a b Izabela Miszczak: Troada i Półwysep Gallipoli. Przewodnik Turcji w Sandałach. Aslan, 2015.
  13. paryski traktat 1856, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  14. londyńskie konferencje, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-04-26].
  15. J.H.J. Andriessen, I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 33.
  16. Theo Aronson Zwaśnieni monarchowie Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910-1918, wyd. polskie 1998, s. 66-67
  17. Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski Historia powszechna. Wiek XX, wyd. 2010, s. 47

Media użyte na tej stronie

Bosphorus aerial view.jpg
Autor: Adbar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Aerial view of the Bosphorus from north (bottom) to south (top), Istanbul at the southern end.
Mapa hellespont.png
(c) Mogor z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
Mapa okolic Hellespontu V wiek p.n.e. Kyzikos leżało na wyspie, która obecnie jest półwyspem.

Topografia na podstawie danych: