Cieśla

Cieśla – zawód związany z obróbką drewna, który polega na wykonywaniu elementów konstrukcji, części wyposażenia oraz detali z drewna, trwale związanych z obiektem działania (budynek, budowla, okręt).

Niejednokrotnie zawody cieśli oraz stolarza (zwłaszcza stolarza budowlanego) są mylone. Cieśla – w odróżnieniu od stolarza – zajmuje się wykonywaniem konstrukcji wieńcowej (zrębu) budynku, więźby dachowej, a stolarz budowlany podłogi, drzwi, okien^[1]. W pracy wykorzystuje zestaw narzędzi ciesielskich, wykonując w przygotowanym materiale odpowiednie połączenia. Zwykle do prac ciesielskich niezbędna jest znajomość czytania rysunków technicznych^[2].

Historia

Cieśla przy pracy

Obiekty ciesielskie 1

Łódź Cheopsa

Rekonstrukcja bramy Biskupin

Ośmioboczny wiatrak w Rogierówku z 1905

(c) Spoko3000 z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

"Holender" w Gogołowie

(c) Pa3Widzi z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0

Wiatrak holenderski na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie

Tężnia – Ciechocinek

Kościół klepkowy w Borgund

Kościół klepkowy w Eidsborg

Kościół klepkowy w Fantoft

Kościół klepkowy w Heddal

Kościół klepkowy w Hopperstad

Kościół klepkowy w Reinli

Kościół klepkowy w Lom

Kościół klepkowy w Rødven

Kościół klepkowy w Torpo

Kościół klepkowy w Urnes

Kościół klepkowy w Uvdal

Kościół klepkowy z Vang (obecnie w Karpaczu)

Wiatrak typu "holender" z Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich

Wiatrak (holender) w Lønstrup

Koźlak w Lednogórze, przy trasie Poznań – Gniezno

Wiatrak Pitstone uważany za najstarszy na Wyspach Brytyjskich

Mechanizm wewnątrz wiatraka (wiatrak-koźlak, Skansen w Białowieży

Dwa wiatraki w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu-Bierkowicach

Koło nasiębierne

Koło śródsiębierne

Koło podsiębierne

Koło wodne

Wieża oblężnicza

Obiekty ciesielskie 2

Taran

Trebusz

Balista

Onager

Onager

Porok

Osiemnastowieczna cerkiew św. Dymitra w Czarnej (XVIII wiek)

Cerkiew św. Michała Archanioła w Mochnaczce

(c) Ed88, CC-BY-SA-3.0

Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Skwirtnem

Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Bereście

(c) Mareksilarski z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Cerkiew bojkowska w Czerteż (województwo podkarpackie)

(c) Frankee z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 2.5

Cerkiew bojkowska w Smolniku nad Sanem

Cerkiew z Rosolina przeniesiona do skansenu w Sanoku.

Izbice przed filarami mostu na Narwi we wsi Łaś-Toczyłowo

Drakkar w muzeum w Oslo

Drakkar na tkaninie z Bayeux

Wzmianki o obiektach ciesielskich sięgają zarówno czasów biblijnych (Arka i jej twórca Noe), jak i mitologicznych (Argo, koń trojański).

Drewno jest jednym z najstarszych materiałów budowlanych ludzkości. Technika ciesielska udoskonalała się wraz z postępem technologicznym od czasów epoki kamienia do epoki brązu i epoki żelaza. Jednymi z najstarszych archeologicznych znalezisk w dziedzinie ciesiołki są obudowy studni, z których czerpano wodę. W Ostrowie w Czechach, niedaleko Pardubic znaleziono studnię z dębu i leszczyny z 5256 r. p.n.e., zbudowaną w konstrukcji sumikowo-łątkowej, a we wschodnich Niemczech, w pobliżu Lipska, (Eythra koło Zwenkau, Brodau i Altscherbitz) odkopano cztery studnie zbudowane przy użyciu drewna dębowego, jedną ze złączami ciesielskimi na czop i gniazdo, z kołkami w czopie zapobiegającymi rozsuwaniu się konstrukcji, inną ze złączami węgłowymi na obłap - zamek prosty, typowymi dla konstrukcji wieńcowej, z ostatkami, pochodzące sprzed około 7000 lat, z początku okresu neolitycznego.

Już w 7400 r. p.n.e. domy mieszkalne w Çatalhöyük w Anatolii, ponad dziewięć tysięcy lat temu, miały mieć dachy płaskie z drewnianych okrąglaków oraz trzcin i gliny, a wejście przez otwór w dachu i drewnianą drabinę, jak wskazują badania archeologiczne i powstałe na ich podstawie rekonstrukcje.

W Polsce najbardziej chyba znanym jest Biskupin (częściowo zachowanym). Wprawdzie drewno nie wytrzymuje zbyt dobrze próby czasu, to jednak w Japonii istnieją zachowane drewniane świątynie pochodzące z VII wieku, zbudowane przez ówczesnych cieśli^[3].

Niektóre z najstarszych zachowanych drewnianych budynków na świecie to świątynie w Chinach, takie jak świątynia Nanchan zbudowana w 782 r., Kościół Greensted, którego część pochodzi z XI wieku, oraz kościoły klepkowe w Norwegii z XII i XIII wieku.

Stosunkowo niewiele informacji o ciesielstwie jest dostępnych z czasów prehistorycznych (z czasów przed wynalazkiem języka pisanego) lub nawet z ostatnich stuleci, ponieważ wiedza i umiejętności były przekazywane ustnie, rzadko na piśmie, aż do momentu wynalezienia prasy drukarskiej w XV wieku, gdy budowniczy rozpoczęli regularne wydawanie przewodników i wzorników w XVIII i XIX wieku. Najstarszym zachowanym kompletnym tekstem architektonicznym jest dziesięć ksiąg Witruwiusza, zatytułowanych „O architekturze” - „De architectura”, które omawiają niektóre prace ciesielskie.

W XV–XVI wieku ciesielstwo zostało objęte organizacją cechową^[3]. Mistrz ciesielski miał terminatorów, których uczył rzemiosła i którzy uzyskiwali tytuł czeladnika.

Później, na skutek rozwoju budownictwa ceglanego, ciesielstwo konstrukcyjne rozwijało się bardziej w mniejszych miastach i na wsi. W ciągu wielowiekowego rozwoju wytworzyły się główne typy budowli (kościół, kapliczka, synagoga, dwór, chałupa, spichlerz itp.), systemy konstrukcji (np. konstrukcja wieńcowa czy sumikowo-łątkowa) i schematy dekoracji^[4]. Niezależnie od tego, że wielu historycznych i współczesnych cieśli uważanych jest za rzemieślników – poziom umiejętności niektórych i tworzenie drewnianych dzieł o niepowtarzalnym pięknie pozwala uznać ich za artystów^[3].

Obiekty ciesielskie

Za początek obróbki drewna można uznać ścięcie pierwszego drzewa przez człowieka za pomocą narzędzia – kamiennego topora. Z biegiem czasu, a szczególnie po wynalezieniu piły, nastąpiła specjalizacja w jego obróbce:

• drwal zajmował się ścinaniem drzew
• tracz produkcją desek
• cieśla wykonywaniem konstrukcji drewnianych
• stolarz wykonywaniem mebli
• bednarz wykonywaniem naczyń z drewna
• korabnik budową korabi
• szkutnik budową szkut
• kołodziej wykonywał koła.

Najstarsze konstrukcje wykonane jako obiekty ciesielskie

• Architektura drewniana
• Łódź Cheopsa
• Gród
• Kościół klepkowy
• Tężnia
• Wiatrak
• Wiatrak holenderski
• Koło wodne
• Wieża oblężnicza
• Taran
• Trebusz
• Balista
• Onager
• Porok
• Cerkiew łemkowska
• Cerkiew bojkowska
• Cerkiew huculska
• Izbica
• Drakkar

Charakterystyka pracy cieśli

Praca cieśli odbywa się zwykle na placu budowy na otwartej przestrzeni przy zmiennych warunkach atmosferycznych, jak również na zapleczu budowy w pomieszczeniach zamkniętych lub w warsztatach rzemieślniczych. Pracę wykonuje się też w głębokich wykopach lub na wysokościach. Impregnacja drewna powoduje kontakt z substancjami toksycznymi^[5]. Z tego względu cieśla powinien być uzdolniony manualnie, silny, wytrzymały fizycznie, z dobrym refleksem, bez lęku wysokości i przestrzeni. Zagrożenia ze strony środowiska pracy to m.in. możliwość upadku z wysokości, urazy kończyn oraz skaleczenia przez ostre i wystające elementy^[6]. Przeciwwskazaniami zdrowotnymi do wykonywania zawodu są m.in. wady wzroku wymagające korekcji szkłami, choroby oczu, brak widzenia obuocznego, zaburzenia równowagi, omdlenia i zawroty głowy oraz wiele chorób takich jak wady serca, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i reumatyzm^[7].

Rodzaje prac ciesielskich

Praca cieśli

Cieśla z Tennessee przy pracy, wczesna fotografia kolorowa, czerwiec 1942

Przygotowanie materiału

Przecinanie wzdłużne

Trasowanie

Przecinanie poprzeczne

Kształtowanie siekierą

Struganie

Dłutowanie (na jarmarku folklorystycznym w Austrii)

Typowe prace ciesielskie polegają na wykonywaniu:

• form i deskowań drewnianych przeznaczonych do konstrukcji betonowych i żelbetowych
• konstrukcji drewnianych z okrąglaków i tarcicy
• stemplowań oraz wszelkich konstrukcji z drewna niezbędnych na placu budowy (np. rusztowań, pomostów roboczych, daszków ochronnych i innych)
• konstrukcji rozporowych oraz ścian podporowych w wykopach i na powierzchni
• elementów budowlanych z drewna (np. stropy, schody, konstrukcje dachowe, ścianki działowe) w budynkach murowanych monolitycznych i prefabrykowanych
• elementów drewnianych w budynkach o różnej konstrukcji, drewnianych obiektów tymczasowych na placu budowy i drewnianych konstrukcji inżynierskich, jak mosty, wieże, hangary, remizy^[6]
• konserwacji konstrukcji ciesielskich, zabezpieczaniu przed gniciem, butwieniem i zagrzybieniem oraz przed niszczeniem przez owady^[8].

Przykłady specjalizacji

Cieśla okrętowy

Cieśla okrętowy (ang. Carpenter's Mate) specjalizuje się w okrętownictwie i technikach napraw statków oraz ciesielstwie na potrzeby żeglugi. Wykonuje remonty awaryjne pozwalające na zachowanie pływalności statku czy okrętu, np. awaryjne likwidowanie przecieków kadłuba – uszczelnienie poszycia^[9]. W czasach żaglowców cieśla okrętowy był szkutnikiem i dodatkowo specjalistą od napraw takielunku, zajmował się też dorabianiem brakujących lub uszkodzonych elementów i był odpowiedzialny za utrzymanie działania urządzeń pokładowych, takich jak: urządzenia sterowe, kabestany, pompa zęzowa itp.; jego rolę można porównać do funkcji, jaką dziś pełni na statkach starszy mechanik^[10][11].

Cieśla szalunkowy

Cieśla szalunkowy zajmuje się wykonywaniem szalunków (konstrukcji z drewna lub metalowo-drewnopochodnych), które są następnie wypełniane betonem, np. schody betonowe i żelbetowe^[12].

Maszyny i narzędzia

Przy obróbce drewna cieśle posługują się narzędziami ręcznymi i elektronarzędziami, oraz używają wyspecjalizowanych maszyn. Jako jeden z nielicznych fachowców budowlanych cieśla wciąż jest zmuszony w niektórych przypadkach do używania narzędzi ręcznych^[13]. Powszechne używane narzędzia ręczne to m.in.: młotek, ciesak, strug, piła, dłuto, wyrzynarka, ściski^[14], narzędzia traserskie, kątowniki, kątomierze ciesielskie, piony, sznury do znaczenia linii, klamry ciesielskie, klamry budowlane oraz łomy^[13]. Maszyny do obróbki to z kolei pilarka tarczowa, frezarka (wykonywanie złączy na wpusty w drewnie), dłutownica łańcuchowa (wykonywanie nacięć i rowków), strugarka, szlifierka taśmowa i tokarka^[13][5].

Przykłady osób historycznych pracujących jako cieśle

John Everett Millais, Chrystus w domu rodziców (1850)

Prawdopodobnie najbardziej znanymi jako cieśle postaciami (co najmniej w kręgu oddziaływania kultury chrześcijańskiej) są Noe, Józef z Nazaretu^[15][16][17] i jego syn Jezus z Nazaretu^[18].

Inne postaci historyczne lub współczesne parające się ciesielką (ciesiołką^[19]) to m.in.:

• car Piotr Wielki, który w 1697 w Niderlandach uczył się szkutnictwa; wątek ten wykorzystał kompozytor Albert Lortzing pisząc operę komiczną Zar und Zimmermann (tytuł pol. Car i cieśla, czyli Dwaj Piotrowie, 1837)
• George Pullman (1831–1897), amerykański przemysłowiec i konstruktor luksusowych wagonów sypialnych^[20]
• August Borsig (1804–1854), niemiecki fabrykant, twórca koncernu przemysłowego Borsigwerke (m.in. produkcja parowozów)^[21]
• Ole Kirk Christiansen (1891–1958), pomysłodawca klocków LEGO i założyciel tej firmy
• Harrison Ford (ur. 1942), amerykański aktor^[22]

Przypisy

Takashima Takekane, Ilustracja prac ciesielskich, Opowieści dla świątyni Kasuga Taisha (Nara), emaki (1309)