Cis (roślina)

Cis
Ilustracja
Cis pospolity
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

nagonasienne

Klasa

iglaste

Rząd

cyprysowce

Rodzina

cisowate

Rodzaj

cis

Nazwa systematyczna
Taxus L.
Sp. Pl. 1040. 1753[2]
Typ nomenklatoryczny

Taxus baccata L.[2][3]

Cis (Taxus) – rodzaj roślin z rodziny cisowatych (Taxaceae).

Pojawił się na Ziemi w środkowym lub późnym dewonie, ok. 400-350 mln lat temu. Na początku trzeciorzędu, jakieś 65 mln lat temu, występowało już 5 gatunków cisa[4]. Dziś w jego obrębie wyróżnia się 7[5]–9[6] mało zróżnicowanych gatunków, na tyle do siebie podobnych, że przez niektórych systematyków opisywane są jako podgatunki w ramach jednego gatunku – cisa pospolitego[7]. Rośliny te występują w Europie, północnej, wschodniej i południowo-wschodniej Azji, północno-zachodniej Afryce oraz Ameryce Północnej (na południu sięgając po Salwador)[8]. W Polsce rośnie w naturze tylko jeden gatunek – cis pospolity (Taxus baccata). Są to krzewy i drzewa zazwyczaj dwupienne[5] i pozbawione żywicy[7]. Rosną w różnych typach lasów, choć zwykle liściastych i jako podszyt, czasem tworzą lite drzewostany[9]. Wszystkie gatunki z rodzaju są trujące z powodu zawartości w roślinach (z wyjątkiem osnówek) alkaloidu taksyny (są szczególnie toksyczne dla koni i bydła, ale owce i jelenie zgryzają je bez szkody[9]). Cisy zawierają także diterpen o nazwie paklitaksel, zwany też taksolem, będący lekiem przeciwnowotworowym. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, także ich mieszańce, wyróżnia się setki odmian uprawnych[8]. Drewno jest ciężkie, twarde, o kolorze czerwonobrunatnym i z tych względów poszukiwane jako surowiec snycerski i meblarski[10]. W przeszłości było cenionym surowcem do wyrobu łuków[9]. Osnówki otaczające nasiono są jadalne, ale same nasiona są trujące[9].

Cis japoński
Cis japoński

Morfologia

Pokrój
Zimozielone krzewy i drzewa o korze czerwono zabarwionej i odpadającej płatami[7]. Osiągają do 26 m wysokości i zwykle są to rośliny rozłożyste, o szeroko rozpościerających się konarach[9].
Liście
Ułożone pozornie dwurzędowo – w jednej płaszczyźnie (ich nasady ułożone są na pędzie skrętolegle). Równowąskie (osiągają 1–3 mm szerokości[9]), osadzone są na krótkich ogonkach. Płaskie, ale często wygięte. Od spodu z dwoma paskami aparatów szparkowych w kolorze żółto-zielonym lub szaro-zielonym[5][7], od góry ciemnozielone[9].
Organy generatywne
Szyszki męskie są drobne (do 4 mm długości)[9], kuliste, żółtawe i pojawiają się pojedynczo w kątach liści na dolnej stronie pędów. Dojrzałe rozchylają łuski ukazując od 4 do 16 mikrosporofili zawierające po 6–8 worków pyłkowych ułożonych w kręgi. Strobil żeński okryty łuskami zawiera tylko jeden zalążek. Po zapyleniu rozwija się pojedyncze nasiono otoczone z boków kubkowatą i mięsistą osnówką[5][7][8]. Jest ona czerwono zabarwiona, mięsista, słodkawa i lepka[9].

Systematyka

Jeden z rodzajów rodziny cisowatych (Taxaceae). Wykaz gatunków[6]:

  • Taxus baccata L. – cis pospolity
  • Taxus brevifolia Nutt. – cis krótkolistny
  • Taxus canadensis Marshall – cis kanadyjski
  • Taxus cuspidata Siebold & Zucc. – cis japoński
  • Taxus floridana Nutt. ex Chapm.
  • Taxus fuana Nan Li & R.R.Mill
  • Taxus globosa Schltdl.
  • Taxus sumatrana (Miq.) de Laub.
  • Taxus wallichiana Zucc. – cis Wallicha
  • Taxus × media Rehder – cis pośredni

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ a b c M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-22].
  4. ↑ Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, ISBN 83-205-4053-4, s. 49-55
  5. ↑ a b c d John Silba: Encyclopaedia Coniferae. Harold N. Moldenkeand, Alma L. Moldenke, 1986, s. 205, seria: Phytologia Memoroirs VIII.
  6. ↑ a b Taxus (ang.). W: The Plant List [on-line]. The Kew Gardens. [dostęp 2011-11-18].
  7. ↑ a b c d e Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  8. ↑ a b c Taxus (ang.). W: The Gymnosperm database [on-line]. [dostęp 2011-11-18].
  9. ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 52. ISBN 0-333-73003-8.
  10. ↑ Czesław Jura & Halina Krzanowska, 1998: Encyklopedia biologiczna. Hasło "Cis" (Bogdan Zemanek). Wydawnictwo OPRES, Kraków.

Media użyte na tej stronie