Ciwun

Ciwun (łac. tivunus, białor. цівун, ros. тиун, rus. тивун) – urząd ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim, nazwa zapożyczona z Rusi o litewskim źródłosłowie[1][2][3].

Powstał w XIV w., gdy Litwa rozpoczęła ekspansję na tereny Rusi adaptując wiele zastanych rozwiązań prawno-ustrojowych. Początkowo ciwuni byli zarządcami lub dzierżawcami majątków (dóbr) książęcych[2][4]. Takich majątków było na Litwie 12, natomiast na Żmudzi 14: ejragolski, wielko-dyrwiański, mało-dyrwiański, retowski, użwencki, pojurski, twerski, szadowski, berżański, tędziagolski[5], korszewski, wiekszwiański, gondyński i birżyniański[2]. W późniejszym okresie, kiedy majątków królewskich ubywało, zmniejszyła się liczba ciwunów i funkcje przezeń pełnione. Konstytucja z 1588 r. przyznała ciwunowi pierwsze miejsce w hierarchii urzędów ziemskich na Litwie[2]. W XVIII w. pozostało ich na Litwie już tylko dwóch: wileński i trocki - wybierani przez sejmiki a zatwierdzani przez króla. Na Żmudzi utrzymało się 12 - mianowanych przez króla.

Pierwsze miejsce w hierarchii urzędników ziemskich litewskich miało charakter czysto honorowy. Jedyną ich kompetencją było zagajanie sejmików ziemskich, co w innych województwach Wielkiego Księstwa było spełniane przez marszałków.

Na Żmudzi, gdzie był tylko jeden podkomorzy na cały obszar księstwa, wedle ustawy z 1764 roku [6], ciwunowie sprawowali sądy graniczne. Instancją apelacyjną od ich orzeczeń był kasztelan żmudzki. Tą ustawą określono niepołączalność urzędu ciwuna z sędzią ziemskim oraz grodzkim[2].

Przypisy

  1. ↑ Kristina Rutkovska, Eva Praškevič. Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia… Jana Karłowicza – wyrazem wiedzy i zamiłowań lituanistycznych autora. „Acta Baltico-Slavica”. 40, s. 96 (PDF: 4), 2016. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. DOI: 10.11649/abs.2016.017. ISSN 2392-2389. OCLC 958682917. 
  2. ↑ a b c d e Zygmunt Gloger, Encyklopedia Staropolska. A-D, Wydanie II, PWN Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, s. 246
  3. ↑ Aleksander Brückner, Słownik Etymologiczny Języka Polskiego –  ciwun, KSW, Kraków 1927, s. 65 : "urzędnik ziemski", z rus. tiwun, a to z nord. thiun, "Diener" (służący).
  4. ↑ Słownik Rzeczy i Spraw Polskich, oprac. Zofia de Bondy, M. Arct, Warszawa 1934, s. 39-40
  5. ↑ Polski Słownik Biograficzny, t. 8, s. 318 "Gorski Michał (zm. 1776) ciwum tendziagolski później kasztelan żmudzki"
  6. ↑ Volumina Legum, tom 7 str. 181, Activitas Civunow Xięstwa Żmudzkiego.

Zobacz też