Cmentarz żydowski w Baligrodzie

Cmentarz żydowski w Baligrodzie

nr rej. A−194 z dnia 26 marca 1990 r.
Widok ogólny cmentarza żydowskiego w Baligrodzie
Państwo	Polska
Miejscowość	Baligród
Adres	ul. J. Duplaka
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	nieczynny
Powierzchnia cmentarza	ok. 1 ha
Data otwarcia	I poł. XVIII wieku
Data ostatniego pochówku	1942?
Zarządca	Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
Położenie na mapie gminy Baligród Cmentarz żydowski w Baligrodzie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Cmentarz żydowski w Baligrodzie
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Cmentarz żydowski w Baligrodzie
Położenie na mapie powiatu leskiego Cmentarz żydowski w Baligrodzie
49°20′16″N 22°16′59″E/49,337778 22,283056

Nagrobek z początku XX wieku przed renowacją

Cmentarz żydowski w Baligrodzie − cmentarz społeczności żydowskiej niegdyś zamieszkującej Baligród oraz okoliczne miejscowości podlegające baligrodzkiemu kahałowi. Jest położony w zachodniej części miejscowości przy ulicy J. Duplaka. Powstał w I połowie XVIII wieku. Został zdewastowany przez Niemców podczas II wojny światowej. Po wojnie niszczał opuszczony. W 1990 został wpisany do rejestru zabytków.

Położenie

Cmentarz żydowski w Baligrodzie usytuowany jest na północny zachód od miejskiego rynku, w odległości około 200−300 metrów od niego, przy ulicy J. Duplaka. Ma kształt pięcioboku zbliżonego do prostokąta o ściętym jednym narożniku^[1]. Powierzchnia, wedle różnych źródeł, wynosi od 0,91 do 1 ha^[2].

Nieogrodzony obecnie^[3] cmentarz rozciąga się na zboczu górskim wzdłuż osi południowy zachód−północny wschód. Na północ od cmentarza płynie bezimienny potok, będący dopływem Hoczewki. W najniżej położonej części cmentarza znajdował się przed II wojną światową dom przedpogrzebowy^[4].

Historia

Cmentarz żydowski w Baligrodzie został założony prawdopodobnie na początku XVIII wieku.

Powstanie cmentarza w Baligrodzie jest ściśle związane z istnieniem tutejszej gminy żydowskiej, która powstała w XVIII w. Najwcześniejsze wzmianki o żydowskim osadnictwie w Baligrodzie pochodzą z 1605. W tym czasie jednak, to jest przed powstaniem samodzielnej gminy, baligrodzcy Żydzi najprawdopodobniej grzebali swych zmarłych na cmentarzu w Lesku, to jest w miejscowości w której był kahał, któremu podlegali. Dopiero powstanie samodzielnej gminy pozwoliło na założenie cmentarza i zbudowanie synagogi.

Nie wiadomo czy cmentarz od samego początku miał obecne granice i wielkość, czy też, podobnie jak w Lesku, stopniowo dokupywano nowe grunty i powiększano cmentarz. Sama nekropolia służyła nie tylko mieszkańcom Baligrodu, ale i okolicznych wsi podlegających tutejszemu kahałowi. Najstarsze nagrobki znajdują się w najniżej położonej części cmentarza.

Podczas II wojny światowej Niemcy wywieźli dużą liczbę macew z cmentarza i wybrukowali nimi baligrodzki rynek. Po wywiezieniu w lecie 1942 miejscowych Żydów do obozu w Zasławiu na cmentarzu okazjonalnie rozstrzeliwano ukrywających się w okolicy Żydów i pomagających im Polaków. Dokładna liczba egzekucji i zabitych nie jest znana.

W związku z powyższym data ostatniego pochówku nie jest jasna. Cmentarz z pewnością był wykorzystywany do lata 1942, lecz nie można określić dokładnej daty ostatniego pochówku.

Pochowani na cmentarzu

Wobec braku monograficznego opracowania dotyczącego cmentarza, informacje o pochowanych na nim osobach nie mają waloru pewności i opierają się jedynie na informacjach pośrednich.

• na baligrodzkim kirkucie są przypuszczalnie pochowani członkowie rodziny Roth, z której pochodzili rodzice matki Michaela Schudricha.
• na baligrodzkim kirkucie jest przypuszczalnie pochowany Hirsz Grossinger − właściciel folwarków w Baligrodzie, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy.

Cmentarz w kulturze

Los macew zabranych z baligrodzkiego cmentarza został wspomniany w powieści Łuny w Bieszczadach Jana Gerharda.

Scena ta została również przedstawiona w filmie z 1961 Ogniomistrz Kaleń opartym na motywach wspomnianej powieści, a kręconym m.in. w autentycznych plenerach Baligrodu.

Współczesność

Bogato rzeźbiony nagrobek na baligrodzkim kirkucie

Rzadko spotykany nagrobek tumbowy z rzadkim wypukło rzeźbionym epitafium. Nagrobek z I połowy XVIII wieku. Na macewach po lewej epitafia ryte wklęsło

Po zakończeniu II wojny światowej wobec zagłady baligrodzkiej społeczności żydowskiej cmentarz był opuszczony i niszczał. Zdarzały się przypadki kradzieży macew z cmentarza.

W 1990 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków NID^[5] pod numerem A−194 z 26.03.1990.

Na początku XXI w. stan zachowania cmentarza uległ znaczącej poprawie w porównaniu z wcześniejszym okresem. W latach 2005–2006 uczniowie gimnazjum z pobliskiej Mchawy, w ramach programu Przywróćmy Pamięć, prowadzonego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, częściowo uporządkowali cmentarz. Akcja była kontynuowana za sprawą Stowarzyszenia Magurycz, które w przeciągu lat 2006–2010 wykarczowało roślinność zarastającą cmentarz oraz remontowało zachowane nagrobki. Działania stowarzyszenia były wspierane przez Gminę Baligród, baligrodzką Ochotniczą Straż Pożarną i Nadleśnictwo Baligród. Obecnie (sierpień 2013 r.) kirkut ponownie wymaga uporządkowania: jest zupełnie zarośnięty jeżynami i roślinnością zielną do wysokości blisko 1 m tak, iż część macew jest w ogóle niemożliwa do odnalezienia. Same macewy również ulegają postępującej erozji.

Liczba zachowanych nagrobków różni się w zależności od źródła, co wskazuje także na różny stan utrzymania cmentarza w różnych okresach i występującą niekiedy niemożność zauważenia niektórych nagrobków. O dawnym zaniedbaniu cmentarza świadczy także i to, że w przeciwieństwie do leskiego nie był odnotowywany w przewodnikach i na mapach^[6]. Najwcześniejsze źródła mówią o około 50 nagrobkach^[7], przez około 100^[8], lecz najnowsze informacje wskazują, iż zachowało się około 150 nagrobków oraz około 100 fragmentów zniszczonych macew^[9]. Nieznana liczba nagrobków spoczywa zalana asfaltem na baligrodzkim rynku. W ostatnich latach zwrócono na cmentarz dwie macewy wcześniej pozostające poza nim na terenie miejscowości.

Różne są także informacje dotyczące najstarszego zachowanego nagrobka. Z reguły podaje się daty 1716^[10] lub 1718^[11]. Na początku XXI wieku nie udaje się odnaleźć nagrobków z takimi datami. Najstarszy obecnie zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1731 i stoi na grobie Aharona, syna Israela.

Na cmentarzu zachowały się nagrobki wykonane z piaskowca i wapienia. Napisy na nagrobkach baligrodzkiego kirkutu były wykonywane zasadniczo w języku hebrajskim, lecz zdarzały się napisy polskie^[12] i niemieckie^[13], co świadczy o postępującej asymilacji.

Przypisy

Bibliografia

• Burchard P.: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 225.
• Gosztyła M., M. Proksa: Kirkuty Podkarpacia. Przemyśl: 2001, s. 7. ISBN 83-88172-43-3.
• Potocki A.: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Wydawnictwo LIBRA, 2004, s. 23-24. ISBN 83-89183-05-6.
• Andrzej Potocki: Bieszczadzkie Judaica. Rzeszów: Wydawnictwo Carpathia, 2007, s. 98-100. ISBN 83-60234-21-3.
• Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Andrzeja Olszańskiego: Szlakiem żydowskich zabytków Podkarpacia. Warszawa: Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Warszawie, 1985, s. 16.Sprawdź autora:1.
• Władysław Krygowski: Bieszczady. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1965, s. 93-94.
• Mapa WIG Lesko Pas 51 Słup 34 Warszawa 1938
• Mapa turystyczna w skali 1:25 000 Baligród i okolice pod redakcją Wojciecha Krukara Ruthenus Krosno 2007
• Mapa turystyczna w skali 1:75 000 Bieszczady PPWK Warszawa 1978
• 3. W: Jan Gerhard: Łuny w Bieszczadach. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1973, s. 75-76.
• Szymon Modrzejewski. Yizkor i kadisz innowierców. „Bieszczady”. 06/2010 (11), s. 32-35, czerwiec 2010. Sosnowiec: Wydawnictwo Berdo. ISSN 2080-4024. 

Linki zewnętrzne

• Cmentarz żydowski w Baligrodzie na portalu Wirtualny Sztetl
• Cmentarz żydowski w Baligrodzie na portalu Polin – Dziedzictwo Polskich Żydów
• Cmentarz żydowski w Baligrodzie na stronie poświęconej żydowskim cmentarzom w Polsce
• Opis cmentarza na stronie FODŻ
• Opis działań uczniów z Mchawy na stronie FODŻ
• Opis działań uczniów z Mchawy na stronie FODŻ
• Baligród. jewishinstitute.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-16)]. na stronie Żydowskiego Instytutu Historycznego
• Cmentarz żydowski w Baligrodzie – fotogaleria