Cmentarz żydowski w Turku
 nr rej. 464/205 z 11.09.1991[1] | |
 Brama wejściowa na teren cmentarza | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Wyznanie | judaizm |
| Powierzchnia cmentarza | 0,6 ha |
| Data likwidacji | maj 1941 |
Położenie na mapie Turku .png "Mapa lokalizacyjna Turku") | |
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tureckiego  | |
 52°02′17″N 18°29′06″E/52,038056 18,485000 | |
Cmentarz żydowski w Turku – został założony na początku XIX wieku[2]. Ostatni znany pochówek odbył się w 1939 roku. Podczas II wojny światowej (wiosną 1943 roku) Niemcy całkowicie zdewastowali cmentarz. Cmentarz znajduje się na samotnym podmiejskim wzgórzu, na Zdrojkach Lewych, około 300 metrów na zachód od ul. Chopina. Ma powierzchnię 0,6 ha.
Historia i opis
Najstarsze nagrobki pochodziły z 1806 roku. Około połowy XIX wieku wybudowano w pobliżu cmentarza dom przedpogrzebowy (po II wojnie światowej zamieniony na budynek mieszkalny) i inne budynki, w tym dom noclegowy dla ubogich. W 1881 roku, po zakupie dwóch dodatkowych działek, teren cmentarza uległ powiększeniu.
Tak o cmentarzu w 1932 roku pisał Leon Lubomir Kruszyński:
Znajduje się dużo pomników ładnych na tym cmentarzu zwanym u Żydów nazwą hebrajską BET OLIM, co oznacza DOM WIECZNY. Spotykamy tu pomniki rodzin Fuksów, Szyfrów, Szajniaków, Wróblewskich, Khonów, Chorowicza, Glicentsteina, Glubów, Szwarcmana, Płotki, Lewinów, Lewińskich, Laskoskiego, Szmula, Mermelstetinowej, Gutmacherowej, Winterów, Gołębiów, Nelkena, rabina Brauna, rabina Waksmana Kowalskiego lat 102, Dynsfertiga, Krotowskiego, Zahnów, Steina, Wolmanna, Bułki, Taubego, Openheimna, Stanisława Tadeusza Saksa, Engla. Niektóre pomniki z polskimi napisami: Czem byłem-jesteś, czem jestem-będziesz
Cmentarz został zamknięty zarządzeniem burmistrza i landrata okręgu Turek z 14 i 24 maja 1941. Odtąd Żydzi zgromadzeni w getcie musieli chować swoich zmarłych na cmentarzach katolickich, gdzie władze miasta miały wydzielić dla nich specjalne kwartały. Zabroniono jednocześnie ustawiać na mogiłach jakichkolwiek symboli i znaków religijnych. W rozporządzeniu o likwidacji cmentarza wspomina się o rozebraniu ogrodzenia i usunięciu nagrobków.
W tym też czasie została sprofanowana mogiła rabina Pinkasa Węgrowa zmarłego w 1937 roku. Niemcy użyli nagrobków z cmentarza do wykładania chodników wokół dawnego browaru Schnerrów na ulicy Kolskiej (późniejsze "Konserwy", obecnie tereny supermarketu Intermarché). Macewami wyłożono również drogi letniska Grabieniec, położonego w pobliżu miasta, część z nagrobków uległa zniszczeniu – ich fragmenty do dziś spotyka się w okolicy. Ostatecznego zniszczenia cmentarza dokonano wiosną 1943 roku.
Po wojnie teren cmentarza obsadzono drzewami. Był użytkowany jako pastwisko lub "teren leśny". W 1986 roku architekt Irena Baszkowska zaznaczyła narys cmentarza na planie zagospodarowania przestrzennego miasta. W 1993 roku powstał projekt uporządkowania nekropolii, stworzony społecznie przez tegoż architekta.
Do rejestru zabytków obiekt wpisano w 1990 roku, wcześniej jednak większość zachowanych macew (mogło być ich około 400 – według I. Brzewskiej) wywieziono do Muzeum Okręgowego w Koninie, skąd trafiły do Chełmna nad Nerem. Jedynym znakiem, że w tym miejscu znajdował się cmentarz żydowski, była żeliwna tablica umieszczona na ogromnym głazie z inicjatywy Muzeum w Koninie: Cmentarz Żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych. Obecnie na głazie znajduje się tablica z napisem: Cmentarz żydowski w Turku został założony w początkach lat 80. XIX wieku. W czasie II wojny światowej decyzją władz niemieckich z maja 1941 r. został zamknięty i zlikwidowany.
Na powierzchni 0,6 ha nie zachowały się żadne całe nagrobki. Część ocalałych fragmentów nagrobków przez lata przechowywano w Muzeum Miejskim w Koninie.
W sierpniu 2003 przeprowadzono prace porządkowe cmentarza. Teren został ogrodzony, a pozostałości macew wkomponowano w lapidarium. Prace przeprowadzono z inicjatywy Jehudy Widawskiego z Izraela, przy pomocy władz miasta.
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022.
- ↑ Burchard podaje nieznaną datę powstania cmentarza
Bibliografia
- Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 107.
- Rejestr zabytków województwa wielkopolskiego
Linki zewnętrzne
- Altas Miejski – Cmentarz żydowski w Turku. atlasturek.internetdsl.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-19)]. (pol.)
- Judaica w Polsce – Konin i okolice (pol.)
- Cmentarz żydowski w Turku na portalu Wirtualny Sztetl (pol.)
- Cmentarze żydowskie w Polsce – cmentarz w Turku (pol.)
- Cmentarz żydowski w Turku. atlasturek.internetdsl.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-19)]. (pol.)
Zobacz też
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Greater Poland Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 53.70 N
- S: 51.05 N
- W: 15.68 E
- E: 19.19 E
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Symbol miejsca kultu do legendy mapy
Autor:
Mapa Turku, Polska
Autor: Makary Górzyński, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Cmentarz żydowskie w Turku po renowacji (2003)
Autor: Makary Górzyński, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Cmentarz żydowskie w Turku po renowacji (2003)
Autor:
Mapa powiatu tureckiego, Polska