Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)

Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)

nr rej. A-856 z dnia 5 września 2009 r.
Macewy w centralnej części nekropolii
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. św. Wincentego 15
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	judaizm
Stan cmentarza	niegrzebalny
Powierzchnia cmentarza	13,5 ha[1]
Liczba pochówków	ok. 250 000[1]
Liczba kwater cmentarnych	86[1]
Data otwarcia	1780
Data ostatniego pochówku	listopad 1940[1]
Zarządca	Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie
Mapa cmentarza
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)
52°16′13″N 21°02′18″E/52,270278 21,038333
Strona internetowa

Brama główna cmentarza wzniesiona w latach 80. XX wieku przez Fundację Rodziny Nissenbaumów, po prawej pawilon z wystawą „Bejt almin – Dom wieczności”

Główna aleja prowadząca do lapidarium

Brama nekropolii od strony cmentarza Bródnowskiego

Fragment wystawy „Bejt almin – Dom wieczności”

Cmentarz żydowski na Bródnie – cmentarz żydowski znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Targówek, u zbiegu ulic Odrowąża i św. Wincentego.

Historia

Cmentarz został oficjalnie założony w 1780 na gruntach wsi Targówek przez Szmula Jakubowicza Zbytkowera, bogatego kupca i dostawcę dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego^[2][3]. Zbytkower uzyskał również wymaganą zgodę na założenie nekropolii od biskupa płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego, któremu podlegały tereny na prawym brzegu Wisły^[4][5]. Była ona obwarowana warunkami cichych przemarszów konduktów pogrzebowych oraz dostarczania co roku 10 kamieni (ok. 120 kg) łoju kościołowi parafialnemu w Skaryszewie^[4]. Pierwszy odnotowany pochówek odbył się jednak jeszcze przed oficjalnym otwarciem cmentarza, w 1743^[6].

Powierzchnia cmentarza wynosiła w tamtym czasie 0,75 ha^[2]. W 1784 żona Szmula Zbytkowera ufundowała ogrodzenie nekropolii; zbudowano także dom przedpogrzebowy^[2]. Do rzezi Pragi w 1794 liczba pochówków była jednak stosunkowo niewielka^[7]. W 1785 utworzono Bractwo Święte (Chewra Kadisza), które po śmierci Szmula Zbytkowera w 1801, zgodnie z zapisem przywileju lokacyjnego, przejęło zarządzanie nekropolią^[8].

W 1794 na cmentarzu pochowano żołnierzy dowodzonego przez Berka Joselewicza Pułku Lekkokonnego Starozakonnego, którzy polegli w walkach z Rosjanami^[9].

Szmul Zbytkower spoczął na ufundowanym przez siebie cmentarzu^[2]. W 1842 pochowano tam wynalazcę Abrahama Sterna, twórcę pierwszego na świecie arytmometru wykonującego pięć podstawowych działań^[10].

W 1843 staraniem wnuka Szmula Zbytkowera, Jakuba Flataua, wzniesiono wzdłuż północno-wschodniej granicy cmentarza ceglany mur, w którym umieszczono tablicę pamiątkową ku czci fundatora. Pozostałe fragmenty muru wzniesiono dopiero w latach 70. XIX wieku z funduszy pochodzących z legatów Jakuba Flataua i jego siostry Rozalii Löwenstein^[11].

W 1870 zarząd cmentarza został przejęty przez Gminę Żydowską w Warszawie^[8]. Wzniesiono nowy dom przedpogrzebowy, mur cmentarza, posadzono drzewa, wykopano kilka studni artezyjskich oraz zorganizowano regularną służbę cmentarną^[12]. W 1890 nekropolia znalazła się w granicach administracyjnych miasta^[2]. Pod koniec XIX wieku powiększono cmentarz od strony południowej^[13].

Cmentarz był uważany za miejsce pochówku uboższych Żydów^[14][15]. Ustalone w 1855 opłaty były niższe o 75% niż na cmentarzu przy ulicy Okopowej, urządzano tam również wiele bezpłatnych pochówków^[16]. Ostatni pogrzeb miał miejsce przed zamknięciem getta warszawskiego, w listopadzie 1940^[1]. W tamtym czasie powierzchnia nekropolii wynosiła 18,5 ha^[2][13].

W okresie okupacji i Niemcy zniszczyli znajdujące się na cmentarzu budynki i ogrodzenie oraz dużą liczbę nagrobków^[17]. Opuszczona nekropolia ucierpiała również w wyniku działalności hien cmentarnych^[18].

W czasie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 Niemcy rozstrzelali pod murem cmentarza 40 Polaków^[19]. Miejsce egzekucji zostało upamiętnione w latach 50. XX wieku tablicą Tchorka ustawioną przy ul. Odrowąża^[20].

Dewastacja cmentarza była kontynuowała po 1945^[21]. Rozebrano otaczające go pozostałości muru^[22]. Między 1948 a 1951 na polecenie władz ocalałe nagrobki wyrwano; część z nich wykorzystano jako materiał budowlany, a kilkadziesiąt tysięcy przygotowano do wywiezienia^[1]. Teren nekropolii zalesiono^[13]. Planowano urządzenie tam parku rekreacyjnego^[10]. Te plany nie zostały zrealizowane, a cmentarz stał się miejscem spotkań miejscowego marginesu społecznego^[23].

W latach 80. XX wieku nekropolia została odrestaurowana przez Fundację Rodziny Nissenbaumów^[24]. Cmentarz ogrodzono żelaznym parkanem, a od strony ul. św. Wincentego wzniesiono monumentalną bramę^[10]. Tworzą ją dwa pylony z płaskorzeźbami autorstwa Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszka i Leszka Waszkiewicza^[13]. Od bramy w głąb cmentarza przez las prowadzi brukowana centralna aleja. Znajduje się przy niej kilka odtworzonych kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami. Na końcu alei znajduje się lapidarium z kamieni nagrobnych, gdzie miał stanąć pomnik Zamordowanej Kultury Żydowskiej.

Nekropolia została wpisana do rejestru zabytków pod nr A-856 w dniu 5 września 2009^[25].

W 2012 cmentarz został przekazany Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie^[21]. Gmina wybudowała nowe ogrodzenie i odrestaurowała bramę. Na postumencie niezbudowanego pomnika i przy głównej alei ustawiono gabiony wypełnione kawałkami macew^[21].

Wystawa „Bejt almin – Dom wieczności”

W lutym 2018 w jednym z dwóch wzniesionych przy bramie parterowych pawilonów otwarto wystawę „Bejt almin – Dom wieczności” poświęconą historii bródnowskiej nekropolii oraz śmierci i zwyczajom pogrzebowym w kulturze żydowskiej^[26]. Zwiedzający może zapoznać się ze zwyczajami dotyczącymi pogrzebu i żałoby, rolą cmentarza w żydowskiej tradycji, a ponadto z formami inskrypcji i przesłaniem symboliki nagrobnej^[27]

Przypadki wykorzystania macew z cmentarza

Park im. Jana Szypowskiego „Leśnika”

Do 2014 w parku im. płk. Jana Szypowskiego „Leśnika” przy ul. Grochowskiej znajdowały się pergole częściowo wykonane z macew pochodzących z bródzieńskiej nekropolii^[28]. Zbudowano z nich murki oraz słupki pergoli przy kręgu tanecznym.

Na początku lat 90. XX wieku władze Żydowskiego Instytutu Historycznego wystąpiły do władz Pragi-Południe o rozbiórkę pergoli w parku. Wiceburmistrz Jacek Podwysocki stwierdził jednak, że pergola nie zostanie rozebrana ze względu na brak funduszy^[28]. Została ona rozebrana w 2014, a kawałki macew użyte do ich budowy przewieziono z powrotem na cmentarz^[28].

Warszawski Ogród Zoologiczny

Podobna sprawa zaistniała również na terenie warszawskiego zoo, gdzie z piaskowcowych macew wykonane są krawężniki chodników. Otaczają on mały ogródek różany z fontanną. Większość jest odwrócona frontem do ziemi, poprzez co nie widać żadnych napisów. Na kilku macewach można jednak zobaczyć fragmenty wykutych w kamieniu hebrajskich inskrypcji.

Jak informuje pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego Jan Jagielski, nagrobki zostały przewiezione do zoo w latach 50. XX wieku. W przeszłości już kilkakrotnie zwracano uwagę na wystające hebrajskie napisy, ale zarządcy ogród zoologiczny nic w tej sprawie nie uczynili^[28].

Pod koniec kwietnia 2007 zarząd zoo spotkał się z przedstawicielami Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie w sprawie zwrotu macew^[28].

Brzegi Wisły

W 2012 w związku z wyjątkowo niskim poziomem wody rzeka odsłoniła fragmenty żydowskich nagrobków, które - prawdopodobnie zmieszane z gruzem pochodzącym z rozebranych dróg – służyły do umacniania brzegów^[29]. Pracująca wówczas nad Wisłą grupa archeologów przekazała je policji, skąd trafiły na cmentarz^[30][31].

Inne informacje

Otoczony murem cmentarz jest widoczny na jednej z płaskorzeźb umieszczonych na mauzoleum Bera Sonnenberga (syna Szmula Zbytkowera), znajdującym się na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej^[5].

Przypisy

Bibliografia

• Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 90.
• Leon Przysuskier, Cmentarze żydowskie w Warszawie: przewodnik ilustrowany, Radom 1992
• Ignacy Schiper, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1938

Linki zewnętrzne

• Informacje o cmentarzu na stronach Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie
• Wirtualny cmentarz
• Cmentarz żydowski w Warszawie na portalu Wirtualny Sztetl
• Cmentarz żydowski w Warszawie (www.kirkuty.xt.pl)