Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)

Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)
Obiekt zabytkowy nr rej. 874 z dnia 1 grudnia 1973 r.
Ilustracja
Widok na ortodoksyjną kwaterę cmentarza
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Okopowa 49/51

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

czynny

Powierzchnia cmentarza

33,5 ha

Liczba grobów

ok. 200 tys.

Data otwarcia

1806

Zarządca

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie

Mapa cmentarza
Mapa cmentarza
Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)”
Ziemia52°14′46″N 20°58′25″E/52,246111 20,973611

Cmentarz żydowski w Warszawie – największy cmentarz żydowski w województwie mazowieckim, drugi co do wielkości w Polsce (po nowym cmentarzu w Łodzi)[1] i jeden z największych na świecie. Cmentarz jest położony na warszawskich Powązkach przy ul. Okopowej 49/51, w dzielnicy Wola, obok nekropolii innych wyznań.

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha, znajduje się na nim około 200 tysięcy nagrobków (macew) stanowiących jeden z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy i Polski. Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Nekropolia jest czynna i służy żydowskiej społeczności Warszawy i okolic.

Historia cmentarza

W latach 1806–1918

Cmentarz żydowski na Woli w Warszawie w okresie I wojny światowej
Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu
Nowa brama na cmentarz
Stara brama na cmentarz
Pompa przy wejściu
Zabytkowy wodotrysk
Zabytkowa latarnia
Aleja główna, po prawej Mauzoleum Trzech Pisarzy
Grób Israela Cenceminera, jednego z fundatorów cmentarza

W 1806 zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami Wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza. Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku.

Pierwszą oficjalnie pochowaną osobą był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806). Jego nagrobek, wykonany prawdopodobnie w 1807 nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pierwszą kobietą pochowaną była Elka Junghoff z domu Mulrat[2], córka Jehudy Leiba Mulrata z Kalisza, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa. Data śmierci wyryta na jej nagrobku, 26 listopada 1804, jest prawdopodobnie błędna, gdyż wówczas pochówek odbyłby się dwa lata przed oficjalnym otwarciem cmentarza. Najstarszy znany zachowany nagrobek należy do Sary, córki Eliezera (zm. 8 września 1807)[3].

Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. Pochówki uboższych Żydów kierowano na cmentarz na Bródnie. W 1824 dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza. W latach 20. XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową spełniającą dokładnie te same zadania co bractwo pogrzebowe. Sytuacja mocno zbulwersowała członków Chewra Kadisza, który nie chcieli dopuścić do oddania funkcji administrowania cmentarzem. Cała procedura przejęcia cmentarza przez Administrację trwała do 1850.

Po tym roku dokonano skromnej estetyzacji cmentarza, posadzono nieliczne drzewa, ogrodzono niektóre kwatery, a całość ogrodzono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856–1857 powołano specjalną komisję, która postulowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie drzew.

W 1828 został wzniesiony pierwszy dom przedpogrzebowy, ale już po trzech latach w 1831 został doszczętnie spalony przez wojska rosyjskie. Rok później wzniesiono nowy, murowany dom przedpogrzebowy, który rozbudowano w 1854. W 1840 i 1848 po raz kolejny dokonano rozszerzenia nekropolii. W 1873 za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz prosto z ulicy Gęsiej. W 1860, 1863 i 1869 dokonano ostatnich rozszerzeń cmentarza. W 1885 postanowiono przenieść bezpłatne pogrzeby na cmentarz na Bródnie, co miało zaoszczędzić powierzchnię cmentarza oraz finanse, które przeznaczano na tego typu pochówki.

Po zniwelowaniu w 1875 wału Lubomirskiego i przeprowadzeniu w jego miejscu ulicy Okopowej w 1887 nekropolia została włączona w granice administracyjne Warszawy[4].

W 1877 z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późnoklasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe. Lewy przeznaczony dla zmarłych mężczyzn, a prawy dla kobiet. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną. Całość zaprojektował architekt Adolf Schimmelpfennig. W 1882 przed budynkiem wzniesiono studzienkę.

W drugiej połowie XIX wieku otworzono specjalną szkółkę ogrodniczą, dzięki której na cmentarzu posadzono wiele pięknych i ozdobnych drzew. W 1913 potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co przynajmniej w małym stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a postępowymi. Między tymi grupami dochodziło również do kilku innych konfliktów, m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku.

W latach 1918–1939

Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat. Było to konieczne z powodu ciasnoty i braku możliwości powiększenia terenu cmentarza. Jak dotąd dokonano 14 takich nasypów.

W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. W 1939 rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski.

W okresie II wojny światowej

Podczas okupacji niemieckiej, w listopadzie 1940 nekropolia znalazła się w granicach getta, z którego została wyłączona w październiku 1941[5]. Teren cmentarza stanowił ważną drogę szmuglu żywności do dzielnicy zamkniętej[6].

Cmentarz został częściowo zdewastowany. Przeprowadzano na nim masowe pochówki osób zmarłych w getcie oraz zamordowanych w czasie wielkiej akcji deportacyjnej latem 1942 roku[7].

15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.

W 1944 teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów „Zośka” i „Parasol”.

Okres powojenny i czasy współczesne

Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany nie zostały zrealizowane, dzięki czemu teren cmentarza ocalał.

Cmentarz jest jednym z cennych zabytków Warszawy. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W międzyczasie wystawiono również kilka pomników. Od kwietnia 2010 działa Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, którego celem jest renowacja cmentarza. Jego spotkania odbywają się co miesiąc od kwietnia do listopada[8]. W pracach Hufca uczestniczy zwykle kilkanaście osób. W dniu 14 kwietnia 2013 w akcji porządkowania cmentarza wzięło udział około 150 wolontariuszy[9]. W drugiej dekadzie marca 2012 na długości kilkudziesięciu metrów zawalił się mur oddzielający nekropolię od Cmentarza Powązkowskiego[10].

Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, lecz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie nie wyraziła na to zgody. Jak dotąd odkopano tylko fundamenty bożnicy oraz przedmioty tam znalezione, które są eksponowane na specjalnie do tego przeznaczonych wystawach.

Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Średnio odbywają się tutaj dwa pogrzeby w miesiącu[11]. W latach 1960–1983 opiekunem cmentarza był Pinkus Szenicer, następnie jego syn Bolesław Szenicer. W 2002 zastąpił go Przemysław Szpilman, odwołany ze stanowiska w 2020. Obecnie dyrektorem cmentarza jest genealog i hebraista Witold Wrzosiński [12]. Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.

Od kilkudziesięciu lat w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny na cmentarzu odbywają się kwesty w celu pozyskania środków na renowację cmentarza. W 2011 odbyła się trzydziesta taka kwesta. Kwestują ludzie kultury i sztuki, to jest m.in. Maja Komorowska, Gołda Tencer, Marcin Święcicki, Jacek Dehnel, Józef Duriasz, Sławomir Holland, Emilia Krakowska i inni[13][14].

Podczas odbywającego się rokrocznie w maju z inicjatywy Warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej festiwalu Otwarta Twarda organizowane są zarówno dzienne, jak i nocne wycieczki po terenie cmentarza[15].

W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii[16].

W grudniu Sejm uchwalił ustawę o dotacji dla Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zgodnie z którą otrzymała ona 100 mln zł na uzupełnienie kapitału wieczystego. Dochody z inwestowania części kapitału wieczystego pochodzącej z dotacji ma ona przeznaczać na prowadzenie prac renowacyjnych, konserwatorskich i inwestycyjnych na cmentarzu[17].

W 2019 wojewódzki konserwator zabytków wydał zgodę na wycięcie 716 (z ok. 8 tys.) znajdujących się na cmentarzu drzew, w większości chorych i stwarzających zagrożenie dla zabytkowych obiektów i pomników nagrobnych robinii akacjowych i klonów zwyczajnych[18].

W 2021 na cmentarzu odbywał się średnio jeden pogrzeb w miesiącu[19].

Położenie

Cmentarz żydowski jest jedynym z niewielu zachowanych fizycznych śladów wielowiekowej obecności Żydów w tym mieście. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony był poza murami miejskimi.

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha. Jest to pierwszy pod względem powierzchni cmentarz żydowski w województwie mazowieckim i drugi pod względem powierzchni w Polsce. Największy to cmentarz żydowski w Łodzi – 41,3 ha, ale jest uboższy, jeżeli brać pod uwagę liczbę zachowanych macew. Całość jest ogrodzona ceglanym murem.

Pochowani i nagrobki

Grób rodziny Bergsonów
Grób rodziny Lesserów

Na cmentarzu znajduje się około 200 tysięcy nagrobków (macew), z których najstarszy pochodzi z 1807. Większość nagrobków, mierzących od kilkudziesięciu centymetrów do nawet 2 metrów wysokości, wykonanych jest z bogato zdobionych materiałów, m.in. granitu, różnokolorowego piaskowca czy kamienia. Zakończone są najczęściej trójkątnie lub półkoliście.

W części reformowanej można dostrzec szereg monumentalnych grobów, sarkofagów, mauzoleów o bardzo bogatej stylistyce w których spoczywają liczni przedsiębiorcy, przemysłowcy, bankowcy, ludzie kultury i sztuki, lekarze czy politycy. Ich groby znacznie odbiegają od tradycyjnych macew, wykonane są w stylu empire czy mauretańskim. Są przeważnie przyozdobione w kolumny, portyki, rzeźby oraz czasami są ogrodzone metalowymi, kutymi ogrodzeniami. Do ciekawszych należą m.in.:

  • Grobowiec Samuela Poznańskiego z motywami korony, ksiąg, orła i innych
  • Mauzoleum Bera Sonnenberga
  • Sarkofag Wilhelma Landau
  • Grobowiec rodziny Lesserów
  • Grobowiec rodziny Czerniakowów
  • Grobowiec rodziny Eilsteinów
  • Grobowiec rodziny Lewenfiszów
  • Grobowiec rodziny Bergsonów
  • Grobowiec rodziny Lichtenbaumów
  • Grobowiec Gustawa i Leontyny Bergsonów
  • Grób Ester Rachel Kamińskiej
  • Mauzoleum Trzech Pisarzy

Pierwszy dopuszczony przez władze napis w języku polskim został wykonany w 1855 na grobie dyrektora Warszawskiej Szkoły Rabinów Antoniego Eisenbauma, jednak zapisane po polsku imiona i nazwiska pojawiały się sporadycznie już od 1830. Po 1855 inskrypcje polskojęzyczne wykonywano coraz częściej, czasem też w języku jidysz, niemieckim i rosyjskim

Groby rabinów

Na cmentarzu znajduje się ok. 40 oheli[19] rabinów, cadyków i talmudystów. Są to głównie skromne prostopadłościenne, budynki bez żadnych ozdób i dekoracji. Do najstarszych należy zbudowany w 1822 bogato zdobiony ohel Berka Sonnenberga. Wśród wielu wybitnych rabinów należy wymienić:

Tablica informacyjna – Groby cadyków pochowanych na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Ohel Szlomo Zalmana Lipszyca

Na terenie nekropolii znajduje się także symboliczna kwatera Bundu oraz kwatera żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, którzy polegli w obronie Warszawy w 1939 roku. Znajduje się tu pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej.

Groby innych osób

Do najsłynniejszych pochowanych na cmentarzu należą również:

Grób Elki Junghoff – pierwszej kobiety pochowanej na cmentarzu
Grób Wilhelma i Ewy Landau
Grób Lucjana Wolanowskiego
Grób Pauliny Fajans
Groby przy alei głównej
Grób Jakuba Epsteina
Mauzoleum Trzech Pisarzy
Grób Ester Rachel Kamińskiej
Grób Henryka Wawelberga
Grób Aleksandra Berkenheima
Grób Mathiasa Bersohna
Grób Haliny Szymańskiej
Grób Marka Edelmana
Grób Bronisława Mansperla
Grób Chaima Słonimskiego
Grób Izaaka Kramsztyka
Grób Karola Himmelfarba
Grób Leona Goldstanda
Grób Szmula Tencera
Grób Józefa Jankielewicza
Grobowiec Fajgi Eltersonowej
Grób Pawła Wildsteina
Grób Marka Holzmana
Grób Samuela Poznańskiego
Symboliczne groby ofiar holocaustu
Grobowiec Henryka Sztande
Grób Ludwika Zamenhofa
Grobowiec Teodora i Eugenji Heiman
Grób Rozalii Zweigerhaft
Macewy
Macewy
Aleja cmentarna
Macewy
Kwatera nieznanych żołnierzy i oficerów
  • Samuel Adalberg (zm. 1939) – historyk, paremiolog i folklorysta
  • Ludwik Ajnsztajn (zm. 1941) – dziennikarz
  • Izrael Ałapin (zm. 1907) – nauczyciel, drukarz, księgarz i wydawca
  • Jan Ałapin (zm. 1943) – dermatolog
  • Szymon An-ski (zm. 1920) – pisarz jidysz, publicysta, badacz folkloru
  • Emil Apfelbaum (zm. 1946) – internista i kardiolog
  • Wiktor Arkin (zm. 1982) – okulista
  • Szymon Askenazy (zm. 1935) – historyk, głównie stosunków międzynarodowych XVIII i XIX w.
  • Józef Urstein (zm. 1923) – aktor rewiowy
  • Akiwa Uryson (zm. 1943) – lekarz internista, działacz społeczny

Do dnia dzisiejszego nie zachowały się nagrobki Samuela Adalberga, Eli Kochańskiego, Samuela Kronenberga oraz Gecla Zalcsteina.

Groby symboliczne

Grób uczestnika powstania w getcie warszawskim Stefana Władysława oraz symboliczny grób komendanta Żydowskiego Związku Wojskowego Pawła Frenkela i jego podkomendnych

Na cmentarzu znajduje się wiele symbolicznych grobów i tablic głównie upamiętniających osoby zamordowane podczas II wojny światowej oraz osoby, które opuściły Polskę i zostały pochowane w innych miejscach.

Pomniki

Pomnik ofiar getta warszawskiego
Pomnik Janusza Korczaka
Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu
Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego
Pomnik żołnierzy Żydów poległych w II wojnie światowej
Pomnik poległych w kampanii wrześniowej
Kanał na cmentarzu żydowskim służący komunikacji z gettem
  • Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu – kształtem nawiązujący do wysokiego muru getta z drutem kolczastym, a w jego dolnej części znajdują się gruzy getta, na których powierzchni wkomponowano zdjęcia żydowskich dzieci, które zginęły w latach II wojny światowej. Pomnik został ufundowany przez Jacka Eisnera.
  • Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego – upamiętniający zamordowanie kilkuset żydowskich oficerów i intelektualistów w Katyniu, Miednoje, Kozielsku, Ostaszkowie i Charkowie, odsłonięty 19 kwietnia 1997. Treść napisu w językach polskim, jidysz i hebrajskim brzmi: „Pamięci Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje i Charkowie”.
  • Pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej – upamiętniający żołnierzy żydowskich poległych w czasie II wojny światowej.
Treść w językach polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim brzmi: „Ku pamięci Żydów żołnierzy Wojska Polskiego, bojowników gett, ruchu oporu i partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim w II wojnie światowej, których miejsca pochowania są nieznane”.
  • Pomnik Bundowców i Cukunftowców
  • Pomnik partyzantów oddziału GL im. Mordechaja Anielewicza

Symbolika

Macewy znajdujące się na cmentarzu żydowskim w Warszawie są niezwykle bogato zdobione. Ornamenty odnajdowane na nagrobkach mówią wiele o zmarłymi spoczywającymi pod nimi.

Motywy najczęściej pojawiające się na macewach:

Świecznik
Dłonie kapłana
Baran i złamane drzewo
  • dłonie kapłana – ułożone w geście symbolicznego błogosławieństwa, najczęściej na grobach osób pełniących posługę w świątyni, uważanych za potomków arcykapłana Aarona, osoby pochowane w grobach z takimi nagrobkami najczęściej noszą nazwisko Cohen.
  • lew – oznacza osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb (odpowiednio w hebrajskim i jidysz – lew), albo też kogoś niezwykle silnego lub odważnego.
  • złamany kwiat lub drzewo – symbol niespodziewanej i gwałtownej śmierci.
  • dłoń trzymająca nóż – symbol mohela, dokonującego rytualnego obrzezania.
  • dłoń lejąca wodę z dzbana – na grobach osób z rodu Lewiego, obmywających dłonie kapłana przed nabożeństwem.
  • księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem.
  • jeleń – symbol pokolenia Naftalego.
  • gwiazda Dawida – symbol przynależności religijnej lub narodowej zmarłego.
  • świecznik – występuje przede wszystkim na nagrobkach kobiet. Jest aluzją do zapalania i błogosławieństwa przez żydowskie kobiety świateł szabatu.
  • baran – symbol miesiąca nisan.

Cmentarz w kulturze

Cmentarz, obecny w literaturze wspomnieniowej, stał się również tematem poezji – Mosze Knaphajs napisał utwór pt. Skarga mojego taty na cmentarzu na Gęsiej.

Władysław Broniewski odnosi się do cmentarza w wierszu poświęconym ulicy Miłej pt. Ulica Miła:

(...) Na ulicy Miłej ani jedno drzewko nie rośnie,
na ulicy Miłej – w maju! – ludzie nie wiedzą o wiośnie,
ale cały rok hula perspektywa łysych gazowych latarni,
łbem waląc w mur cmentarny. (...)

Władysław Broniewski, Ulica Miła z tomu „Krzyk ostateczny”, 1938

Jest to odniesienie o tyle nieprawidłowe, iż ulica Miła faktycznie nie dochodziła do murów cmentarza, zaś znajdująca się na jej przedłużeniu ulica Sochaczewska skręcała pod kątem prostym na północ i wpadała w ulicę Niską, która dochodzi do ulicy Okopowej na wysokości budynków szkoły św. Kingi.

Ponadto sceneria cmentarza była wykorzystana jako plan zdjęciowy w takich filmach jak: Samson (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie), Korczak (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie) czy W ciemności (jako cmentarz żydowski we Lwowie).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Hanna Faryna, Piotr Paszkiewicz. Warszawskie cmentarze żydowskie. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 110, 1984. 
  2. ↑ Grób Elki Junghoff w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
  3. ↑ Grób Sary, córki Eliezera w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
  4. ↑ Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 181, 183.
  5. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 104. ISBN 978-83-63444-27-3.
  6. ↑ Henryk Makower: Pamiętnik z getta warszawskiego październik 1940-styczeń 1943. Wrocław: Ossolineum, 1997, s. 33. ISBN 83-04-02260-5.
  7. ↑ Michał Grynberg (oprac.): Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 153. ISBN 83-01-08364-6.
  8. ↑ Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda. [dostęp 2012-03-22].
  9. ↑ Jacek Różalski: Ochotnicy walczyli z chaszczami na żydowskim cmentarzu. wyborcza.pl, 14 kwietnia 2013. [dostęp 2018-07-15].
  10. ↑ Zawalił się mur na Cmentarzu Powązkowskim. Kilkadziesiąt zniszczonych grobów [ZDJĘCIA].
  11. ↑ Trzy cmentarze żydowskie. Rozmowa z Janem Jagielskim. „Stolica”, s. 28, kwiecień 2015. 
  12. ↑ Informacja na stronie jewish.org
  13. ↑ artykuł na stronach Gazety Wyborczej 29 października 2011 r.
  14. ↑ artykuł na stronach Życia Warszawy 2 listopada 2011 r.
  15. ↑ wzmianka o nocnym zwiedzaniu cmentarza w artykule w Gazecie Wyborczej.
  16. ↑ Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 lipca 2014 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach” (Dz.U. z 2014 r. poz. 956).
  17. ↑ Ustawa z dnia 8 grudnia 2017 r. o dotacji dla Fundacji Dziedzictwa Kulturowego przeznaczonej na uzupełnienie kapitału wieczystego (Dz.U. z 2017 r. poz. 2383)
  18. ↑ Tomasz Urzykowski. Wielka wycinka na Cm. Żydowskim. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 23 stycznia 2019. 
  19. ↑ a b Adrianna Rozwadowska: Żyd antysemita, Legia i jelenie. Dyrektor cmentarza: "Moja praca to ciągłe napięcie". wyborcza.biz, 1 listopada 2021. [dostęp 2021-11-13].
  20. ↑ Artykuł Włodzimierza Kalickiego „Świadek tylko czyta” w dodatku „Duży Format” do „Gazety Wyborczej” z 21 kwietnia 2008 r. (Nr.15/774).
  21. ↑ Jerzy Stanisław Majewski: Spacerownik po warszawskich cmentarzach. Warszawa: Agora, 2009, s. 100. ISBN 978-83-7552-713-1.

Bibliografia

  • Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski, Spacerownik. Historyczne cmentarze Warszawy. Dodatek do Gazety Wyborczej, 28–29 października 2006.
  • Hanna i Piotr Paszkiewiczowie, Monika Krajewska, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1992, ISBN 83-01-10518-6.
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 89–90.
  • Karol Mórawski, Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa: Wydaw. PTTK [Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego] „Kraj”, 1989, ISBN 83-7005-129-4, OCLC 834707122.
  • Henryk Kroszczor: Cmentarz Żydowski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04304-0.
  • Leon Przysuskier, Cmentarze żydowskie w Warszawie: przewodnik ilustrowany, Radom 1992
  • Ignacy Schiper: Cmentarze żydowskie w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie Maor, 1938.
  • Mapa WIG Warszawa Południe Pas 40 Słup 32 Warszawa 1932
  • Mapa WIG Warszawa Północ Pas 39 Słup 32 Warszawa 1933

Linki zewnętrzne

Cmentarze Warszawy
Komunalne
Wojenne
Rzymskokatolickie
Starokatolickie
Ewangelickie
Prawosławne
Żydowskie
Karaimskie
Muzułmańskie
Inne

POL Warszawa COA.svg

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Legenda miejsce kultu.svg
Symbol miejsca kultu do legendy mapy
Halina Szymanska 5.JPG
Autor: Cezary p, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Haliny Szymańskiej na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
Grob Izaaka Kramsztyka-Grave of Izaak Kramsztyk-2.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Izaaka Kramsztyka - po odnowieniu
Pomnik Żydów żołnierzy i oficerów poległych w czasie II wojny światowej na cmentarzu żydowskim w Warszawie 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pomnik Żydów żołnierzy i oficerów poległych w czasie II wojny światowej na cmentarzu żydowskim na Woli w Warszawie
Wilhelm i Ewa Landau grób.JPG
Wilhelm i Ewa Landau grób - Warszawa, Cmentarz Żydowski, ul. Okopowa
POL JCP ohel4.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, ohel
POL JCP grob bronislaw mansper.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Bronisława Manspera
POL JCP grob henryk wawelberg.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Henryka Wawelberga
Grob Israela Cenceminera-Grave of Israel Cenceminer.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Israela Cenceminera, jednego z fundatorów cmentarza żydowskiego w Warszawie
Jewish Cemetery Warsaw (Wola), map.png
Autor: Patrol110, based on work by Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Plan cmentarza z ponumerowanymi kwartałami
E R Kaminska 4.JPG
Autor: Cezary p, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Estery Racheli Kamińskiej na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
POL Warsaw JCP grob fajans.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Grób Fajansów (nie Maksymiliana)
POL Warsaw JCP cemetery gate4.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Stara brama główna od ul. Okopowej, wnętrze cmentarza
Pomnik Zydow poleglych w kampanii wrzesniowej 03.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pomnik Żydów - żołnierzy Wojska Polskiego - poległych w trakcie kampanii wrześniowej na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Brama główna Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej w Warszawie 2020.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Brama cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie
Tablica informacyjna-Groby cadykow na cmentarzu żydowskim w Warszawie-Information-Graves of tzadiks in Warsaw Jewish Cemetery.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Tablica informacyjna - groby cadyków na cmentarzu żydowskim w Warszawie - po hebrajsku
Grob Jozefa Jankielewicza-Grave of Jozef Jankielewicz.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Józefa Jankielewicza - działacza Bundu
Cmentarz zydowski na Woli 03.JPG
Kwatera nieznanych żołnierzy i oficerów na cmentarzu żydowskim w Warszawie na Woli, ul. Okopowa
Cmentarz zydowski na Woli 01.JPG
Aleja cmentarna cmentarza żydowskiego na Woli w Warszawie (ul. Okopowa)
Jakub Epstein grave in Warsaw.jpg
Autor: Wiciord, Licencja: CC BY-SA 2.5
Grób Jakuba Epsteina w Warszawie
POL Warsaw JCP latarnia.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Ostatnia ocalała latarnia
POL Warsaw JCP mały szmugler7.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Mały szmugler - wiersz na ścianie w 3 językach
Grób Ludwika Zamenhofa na cmentarzu żydowskim w Warszawie 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Grób Ludwika Zamenhofa na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Arthur levy008-Warschau.jpg
Cmentarz żydowski w Warszawie
Warsaw Ghetto victims memorial Warsaw Jewish Cemetery.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pomnik ofiar getta warszawskiego na cmentarzu żydowskim w Warszawie
POL JCP grob chaim slonimski.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Chaima Zeliga Słonimskiego
POL JCP macewy5.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, macewy
Grob Sary corki Eliezera-Grave of Sara doughter of Eliezer.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Sary córki Eliezera - najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu żydowskim na Woli w Warszawie
POL JCP ohel5.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, ohel
Mathias Bersohn grób.JPG
Mathias Bersohn grób - Warszawa, Cmentarz Żydowski, ul. Okopowa
POL JCP grob lesserów.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Lesserów (koło Wawelbergów)
Grob Szmula Tencera-Grave of Szmul Tencer.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Szmula Tencera, ojca Gołdy
Marek Holzman 1.JPG
Autor: Cezary Piwowarski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Marka Holzmana na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
POL JCP nagrobek.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, nagrobek
POL JCP grob aleksander berkenheim.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Aleksandra Berkenheim
POL Warsaw JCP pompa synagoga3.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Zabytkowa pompa wodna z XIX wieku
Grob Karola Himmelfarba-Grave of Karol Himmelfarb.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Karola Himmelfarba - nagrobek autorstwa Abrahama Ostrzegi
Grob Samuela Poznanskiego-Grave of Samuel Poznanski.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Grób Samuela Poznańskiego, rabina Warszawy
Lucjan Wolanowski monument 01.JPG
Autor: Mariusz Kubik, http://www.mariuszkubik.pl, Licencja: CC BY 2.5
Lucjan Wolanowski's monument
Mauzoleum Trzech Pisarzy 4.JPG
Autor: Cezary p, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mauzoleum Trzech Pisarzy na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
Stefan Władysław (grób), Paweł Frenkel (grób symboliczny) 01.jpg
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób uczestnika powstania w getcie warszawskim Stefana Władysława oraz symboliczny grób komendanta Żydowskiego Związku Wojskowego Pawła Frenkela i jego podkomendnych na Cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie
Pomnik Janusza Korczaka na cmentarzu żydowskim w Warszawie 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pomnik Janusza Korczaka na cmentarzu żydowskim na Woli w Warszawie
POL JCP grob rozalia zweigerhaft.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, grób Rozalii Zweigenhaft, nagrobek autorstwa Abrahama Ostrzegi
Cmentarz zydowski na Woli 02.JPG
Macewy na cmentarzu żydowskim na Woli w Warszawie (ul. Okopowa)
POL JCP nagrobek2.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz Żydowski na Powązkach, Warszawa, nagrobek
Kanał komunikacyjny na cmentarzu Żydowskim.jpg
Autor: Lukasz2, Licencja: CC0
Kanał komunikacyjny na cmentarzu Żydowskim