Cmentarze w Toruniu

Cmentarze w Toruniu

Cmentarz św. Jerzego
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Typ cmentarza	parafialne, komunalne i garnizonowe
Wyznanie	rzymskokatolickie, ewangelickie i inne
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Cmentarze w Toruniu
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Cmentarze w Toruniu
53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111

Cmentarze w Toruniu – nekropolie znajdujące się zarówno na prawym, jak i lewym brzegu Wisły w Toruniu.

Lokalizacja

Lokalizacja cmentarzy w Toruniu:

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, sarkofag Anny Wazówny

Kościół św Jakuba - groby duchownych i mieszczan toruńskich

Cmentarz św. św. Piotra i Pawła, kaplica grobowa rodziny Jaugsch i Kuras z 1914 roku

Cmentarz Garnizonowy

Cmentarz Najświętszej Marii Panny w dniu Wszystkich Świętych

Centralny Cmentarz Komunalny, dom przedpogrzebowy

Cmentarzu św. Jerzego, aleja główna

Cmentarz Opatrzności Bożej, aleja główna

Cmentarz Podwyższenia Krzyża Świętego, brama główna

Cmentarz św. Antoniego, brama główna

Cmentarzu św. Jerzego, Kolumbarium

Cmentarz św. św. Piotra i Pawła, Golgota z 1911 roku

Cmentarz na Kluczykach, aleja główna

- komunalne - parafialne - nieczynne - nieistniejące

Historia

Na terenie Torunia znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. W pierwszych wiekach Torunia jego mieszkańców grzebano na cmentarzach przy kościołach, a bogatych mieszczan w ich podziemiach. Na szczególną uwagę zasługuje tu kościół św. św. Janów (obecnie katedra). Od XV wieku chowano tu osoby z rodzin patrycjuszowskich i duchowieństwo, lecz do naszych czasów zachowały się jedynie tablice, epitafia i płyty nagrobne wewnątrz świątyni oraz kilkadziesiąt trumien w jego podrzeniach, pochodzące prawdopodobnie z XIX w. Natomiast cmentarz wokół świątyni dzisiaj nie istnieje^[1]. Kolejnym kościołem jest świątynia pw. WNMP, w której pochowano m.in. królewnę Annę Wazównę, zaś przy kościele św. Jakuba zachowały się do naszych czasów tablice nagrobne.

Pod koniec XVIII wieku władze miasta zakazały pochówków zmarłych na terenie Starego i Nowego Miasta, stąd założono wówczas nowe miejsca grzebalne na obrzeżach. W tym okresie powstał przy szpitalu dla trędowatych i kościele św. Jerzego tzw. stary cmentarz św. Jerzego, na którym spoczęli m.in. zamożni patrycjusze, a w 1724 roku pochowano tu m.in. burmistrza J.G. Rosnera. Po likwidacji kościoła i cmentarza w 1811 roku część płyt nagrobnych przeniesiono m.in. do kościoła św. Ducha^[2]. Drugim miejscem pochówków na ówczesnych przedmieściach Torunia był nieistniejący już kościół i cmentarz św. Wawrzyńca. W XIX wieku chowano tu m.in. mieszkańców z Chełmińskiego Przedmieścia^[2].

W 1811 roku otwarto tzw. nowy cmentarz św. Jerzego, który jest najstarszą zachowaną nekropolią Torunia. Pochowani są tam torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta^[3]. Z kolei największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha^[4].

Najmłodszym cmentarzem Torunia jest nekropolia parafialna przy ul. Wymarzonej 22 na Bielawach^[5].

Pieczę nad zielenią na cmentarzach komunalnych sprawuje Biuro Ogrodnika Miejskiego^[6].

Cmentarze w dzielnicach prawobrzeżnych

Cmentarze komunalne

Nazwa	Administrator	Rok założenia	Adres	Dzielnica	Uwagi	Zabytek
Cmentarz Komunalny nr 1	Gmina Miasta Toruń	1839	ul. Grudziądzka 22-30	Centrum	nieczynny, dawniej wojskowy
Cmentarz Komunalny nr 2	Gmina Miasta Toruń	1891	ul. Grudziądzka 129-137	Mokre
Centralny Cmentarz Komunalny	Gmina Miasta Toruń	1976	ul. Grudziądzka 192	Katarzynka

Cmentarze parafialne

Nazwa	Administrator	Rok założenia	Adres	Dzielnica	Uwagi	Zabytek
Cmentarz św. Jerzego	parafia katedralna, parafia ewangelicko-augsburska, parafia prawosławna i parafia WNMP	1811	ul. Gałczyńskiego	Chełmińskie Przedmieście
Cmentarz św. Jakuba	parafia św. Jakuba Apostoła	1817 (część ewangelicka) 1838 (część katolicka)	ul. Antczaka	Jakubskie Przedmieście		(gminna ewidencja zabytków)
Cmentarz św. Barbary	parafia św. Antoniego	1842	ul. Przysiecka 12	Barbarka
Cmentarz Podwyższenia Krzyża Świętego	parafia Podwyższenia Krzyża Świętego	1843	ul. Turystyczna 49-51	Kaszczorek		(gminna ewidencja zabytków)
Cmentarz Matki Bożej Królowej Polski	parafia MBKP	I poł. XIX w.	ul. Rydygiera 21	Rubinkowo I	nieczynny
Cmentarz św. Antoniego	parafia św. Antoniego	1892	ul. Owsiana 57	Wrzosy
Cmentarz Najświętszej Marii Panny	parafia WNMP	1919	ul. Wybickiego 78-80	Chełmińskie Przedmieście
Cmentarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy	parafia MBNP	1999	ul. Wymarzona 22	Bielawy

Cmentarze nieistniejące

Nazwa	Rok założenia	Rok likwidacji	Adres	Dzielnica	Uwagi	Zabytek
Cmentarz Staroluterański	1854	1992	ul. Matejki	Chełmińskie Przedmieście	od 2011 roku teren nosi nazwę: Skwer Inwalidów Wojennych
Cmentarz Benedyktynek	1667	1837	ul. Winnica	Jakubskie Przedmieście	teren zielony
Cmentarz Elsnerów	1811	1866	ul. św. Józefa	Bielany	pozostałości po nekropoli znajdują się na terenie Muzeum Techniki i Inżynierii Komunalnej. Na początku latach 90. XX w. dokonano uprzątnięcia terenu (postawiono krzyż i wykonano ogrodzenie kwater) W 2005 roku z inicjatywy Toruńskich Wodociągów odnowiono ponownie miejsce pochówku
Cmentarz Bawarczyków	1813		ul. Legionów	Chełmińskie Przedmieście	miejsce dawnego pochówku Bawarczyków upamiętnia niewielki pomnik. W II połowie XX w. na terenie nekropoli wybudowano szkołę (Zespół Szkół Technicznych)
Cmentarz Boża Męka		1924	ul. Staszica, Gogi i Podgórna	Mokre	zurbanizowana część miasta
Garnizonowy	1816	1839		Centrum	m.in. Koszary Bramy Kaszownik Twierdzy Toruń

Cmentarze w dzielnicach lewobrzeżnych

Cmentarze parafialne

Nazwa	Administrator	Rok założenia	Adres	Dzielnica	Uwagi	Zabytek
Cmentarz św. św. Piotra i Pawła	parafia św. św. Piotra i Pawła	1651	ul. Poznańska 104	Podgórz
tzw. nowy Cmentarz św. św. Piotra i Pawła	parafia św. św. Piotra i Pawła	1937	ul. Poznańska 146–148	Podgórz		(gminna ewidencja zabytków)
Cmentarz Opatrzności Bożej	parafia Opatrzności Bożej	1947[7]	ul. Włocławska 56-58	Stawki		(gminna ewidencja zabytków)
Cmentarz ewangelicki	Gmina Miasta Toruń	XVII w.	ul. Rudacka 27	Rudak	nieczynny
Cmentarz ewangelicki	Gmina Miasta Toruń	1845	ul. Poznańska 114	Podgórz	nieczynny
Cmentarz ewangelicki	Gmina Miasta Toruń	nieznana[8]	ul. Łączna 38	Stawki	nieczynny
Cmentarz tzw. nowy ewangelicki	Gmina Miasta Toruń	po koniec XIX w.	ul. Poznańska 313	Podgórz	nieczynny

Cmentarze nieistniejące

Kolumbarium

W Toruniu oprócz tradycyjnych grobów na dwóch cmentarzach (Centralny Cmentarz Komunalny i św. Jerzego) założono kolumbaria, w których składa się urny z prochami zmarłych. Od czasu wybudowania w mieście spopielarni zwłok (2013 rok) ta forma pochówku staje się coraz bardziej popularna^[10].

Kostnice cmentarne

Zdjęcie	Cmentarz	Stan obecny	Uwagi
	Cmentarz Garnizonowy	Teren zielony	Kaplicę rozebrano podczas przebudowy ul. Przy Kaszowniku w I poł. lat 70. XX w.
	Cmentarz Komunalny nr 2 im. Ofiar II Wojny Światowej	Pomieszczenie gospodarcze z częścią wynajmowaną przez sprzedawcę zniczy i kwiatów
	Cmentarz św. Jerzego	Kaplica Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
	Cmentarz św. Jakuba	Teren zielony	Kaplicę rozebrano po pożarze w 2008 roku
	Cmentarz Podwyższenia Krzyża Świętego	Pomieszczenie gospodarcze
	Cmentarz Najświętszej Marii Panny	Pomieszczenie gospodarcze

Kwesta

Historia

Pierwsza kwesta na cmentarzu św. Jerzego, której organizatorem był Urząd Miasta Torunia oraz Towarzystwo Miłośników Torunia odbyła się 1 listopada 2003 roku. W 2015 roku brało w niej udział 60 osób, w tym m.in. władze miasta, radni, parlamentarzyści, marszałek i sekretarz województwa, rektor UMK, artyści, aktorzy, członkowie ToMiTO, sportowcy, naukowcy, a także marynarze z ORP Toruń^[11]. Celem zbiórki jest ratowanie nagrobków należących do zasłużonych obywateli miasta lub szczególnie wartościowych artystycznie. Nagrobki do renowacji wskazuje komisja złożona z przedstawicieli Miejskiego Konserwatora Zabytków, Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK oraz Towarzystwa Miłośników Torunia, a prace konserwatorskie przy nich prowadzą pracownicy i studenci Zakładu Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych UMK^[12].

Kwestę organizują Towarzystwo Miłośników Torunia oraz władze Torunia, a odbywa się ona każdego 1 listopada w godzinach od 9.00 do 15.00^[13].

Poszczególne edycje

Miejsca Pamięci Narodowej

W 2019 w granicach Torunia znajdowało się 7 miejsc pamięci narodowej, w których skład wchodziły m.in. cmentarze, obiekty budowlane lub ich pozostałości^[33]. Z kolei najmłodszym miejscem pamięci jest odsłonięty 6 października 2018 roku Pomnik Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939^[34].

Pieczę nad zielenią na terenie MPN sprawuje Biuro Ogrodnika Miejskiego^[6].

Wykaz miejsc pamięci (administracyjny)

Zdjęcie	Nazwa	Dzielnica	Ulica	Uwagi	Źródło
	Cmentarz - Pomnik ofiar hitleryzmu	Barbarka	ul. Pawia	miejsce straceń i spoczynku zamordowanych przez hitlerowców mieszkańców Torunia i województwa pomorskiego	[35]
	Fort VII	Bielany	ul. Polna 1	więzienie hitlerowskie w l. 1939-1940	[36]
	Cmentarz garnizonowy	Mokre	ul. Grudziądzka 22-30	m.in.: kwatera zbiorowa poległych 22 lotników, grób masowy poległych 43 mieszkańców Torunia, kwatera 52 żołnierzy LWP poległych w 1945 roku	[37]
	Cmentarz Komunalny nr 2 im. Ofiar II wojny światowej	Mokre	ul. Grudziądzka 139-141	m.in. kwatera zbiorowa zamordowanych 711 Polaków, mogiła zbiorowa zamordowanych w Szmalcówce 91 Polaków, mogiła zbiorowa zamordowanych 334 dzieci	[38]
	Centralny Cmentarz Komunalny	Katarzynka	ul. Grudziądzka 192	kwatera zbiorowa 24 harcerzy polskich (1939 rok), 2 żołnierzy polskich (1939 rok), 3 żołnierzy AR (1945 rok)
	Cmentarz parafialny NMP	Chełmińskie Przedmieście	ul. Wybickiego 78-80	kwatera zbiorowa 300 żołnierzy AR poległych w walkach o wyzwolenie Torunia w 1945 roku
	Pomnik Ofiar Zbrodni Pomorskiej 1939	Centrum	ul. Uniwersytecka/Dąbrowskiego	urna z ziemią ze wszystkich znanych zbiorowych mogił z czasów II wojny światowej z terenu dawnego województwa pomorskiego	[39]

Wykaz miejsc pamięci

Zdjęcie	Dzielnica	Miejsce	Upamiętnienie
	Mokre	W sąsiedztwie dawnych Młynów Richtera	Upamiętnia 70 toruńskich młynarzy zamordowanych przez hitlerowców 16-17 maja 1941 roku
	Wrzosy	Las Barbarka, w sąsiedztwie ogródków działkowych	Upamiętnia Antoniego Pasternackiego oraz piętnastu cywilów zamordowanych przez hitlerowców 6 grudnia 1939 roku
	Bielany	Fort VIII	Upamiętnia ofiary znajdującego się tu podczas II wojny światowej hitlerowskiego więzienia śledczego

Miejsca pamięci narodowej koło Torunia

Zdjęcie	Miejscowość	Upamiętnienie
	Różankowo, w sąsiedztwie Leśnictwa Olek	Upamiętnia 30 harcerzy zamordowanych i spalonych przez hitlerowców w 1941 roku
	Przysiek, w sąsiedztwie granicy administracyjnej Torunia	Upamiętnia ludność cywilną zamordowaną przez hitlerowców w 1939 roku

Galeria

Cmentarze istniejące

• 

  Cmentarz garnizonowy, groby białych emigrantów

• 

  Cmentarz garnizonowy, brama wjazdowa

• 

  Cmentarz św. Jerzego, nagrobek malarza prof. Bronisława Jamontta

• 

  Cmentarz św. Jerzego, nagrobki z XIX wieku

• 

  Cmentarz św. Jerzego, nagrobek prof. Janiny Hurynowicz

• 

  Centralny Cmentarz Komunalny, Kolumbaria

• 

  Cmentarz Komunalny nr 2, groby ofiar "Szmalcówki"

• 

  Cmentarz św. Jakuba, aleja główna

• 

  Cmentarz św. Antoniego, nowe groby

• 

  Cmentarz św. Barbary, najstarsza część cmentarza

Cmentarze nieistniejące

• 

  Dawny cmentarz staroluterański przy ulicy Matejki

• 

  Dawny cmentarz Bawarczyków przy ulicy Legionów

• 

  Dawny cmentarz żydowski przy ulicy Pułaskiego

• 

  Dawny cmentarz ewangelicki przy ulicy św. Józefa

• 

  Dawny cmentarz Benedyktynek przy ulicy Winnica

Zobacz też

• Historia Rosjan w Toruniu
• Historia Ukraińców w Toruniu

Przypisy

Bibliografia

• Józef Dębiński. Z dziejów Rudaka i okolicy lewobrzeżnego Torunia. „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”. 6, 2017. 
• Michał P. Wiśniewski: Zabytki w krzakach. Rzecz o zapomnianych cmentarzach lewobrzeżnego Torunia. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Pszczółkowski (red.): Zabytki lewobrzeżnego Torunia: zachowane, nieistniejące, tylko zaplanowane. Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuk, 2017. ISBN 978-83-88341-79-3.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Cmentarze w Toruniu