Cynomoriowate

Cynomoriowate
Ilustracja
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0

Cynomorium szkarłatne
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Saxifraganae

Rząd

skalnicowce

Rodzina

cynomoriowate

Nazwa systematyczna
Cynomoriaceae Endl. ex Lindl.
Nix. Pl.: 23. 17 Sep 1833[3]
Morfologia Cynomorium

Cynomoriowate (Cynomoriaceae) – rodzina pasożytniczych bylin o niejasnej pozycji systematycznej, prawdopodobnie należąca do rzędu skalnicowców (Saxifragales). Jest taksonem monotypowym – należy do niej jeden rodzaj zwane po polsku cynomorium[4] lub pąkiew[5] (Cynomorium). W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa gatunki, występujące na suchych terenach, także na pustyniach i półpustyniach w rejonie Morza Śródziemnego oraz Azji południowo-zachodniej i środkowej[2].

Morfologia

Rośliny są bezzieleniowymi pasożytami korzeniowymi. Nad powierzchnię ziemi wystawiają tylko maczugowate, ciemnoczerwone kwiatostany wyrastające na mięsistych trzonach okrytych łuskowatymi, skrętoległymi liśćmi. Kwiaty są drobne i mają prostą budowę, przy czym w kwiatostanie obserwowano wymieszane zarówno kwiaty męskie, żeńskie jak i obupłciowe. Okwiat składa się z 4 do 6 (rzadziej z 1 do 8) wąskich listków. Pręcik, jeśli występuje to pojedynczo. Zalążnia jest dolna, niepodzielona na komory z pojedynczym zalążkiem. Słupek prosty, pojedynczy, w kwiatach męskich zredukowany jest do miodnika. Owocem jest orzeszek[6].

Pod ziemią znajdują się kłącza rosnące poziomo. Poprzez korzenie boczne łączy się ono z korzeniami żywiciela. Korzenie wnikają do wnętrza rośliny żywicielskiej podłączając się do jej wiązek przewodzących. W miejscu połączenia po kilkuletnim okresie wzrostu rozwijają się zawiązki pędów kwiatonośnych[7].

Biologia i ekologia

Cynomorium szkarłatne spotykane w obszarze śródziemnomorskim i na Bliskim Wschodzie pasożytuje na różnych gatunkach roślin, w tym na mirtach (Myrtus), tamaryszkach (Tamarix), pistacjach (Pistacia), zatrwianach (Limonium), wiechlinowatych, astrowatych i szarłatowatych (głównie komosach (Chenopodium). Cynomorium songaricum pasożytuje głównie na roślinach z rodziny łużnikowatych z rodzajów łużnik (Nitraria) i poganek Peganum[7].

Systematyka

Ze względu na uproszczoną budowę wynikającą z pasożytniczego trybu życia, rośliny te mają bardzo niejasną pozycję w systemie roślin okrytonasiennych. W systemach XX-wiecznych (Cronquista i Takhtajana) rodzaj Cynomorium włączany był do również pasożytniczych gałecznicowatych (Balanophoraceae)[2]. W systemach APG, włącznie z APG IV (2016) rośliny te umieszczane są jako grupa o niejasnej pozycji systematycznej (incertae sedis). W 2005 opublikowano wyniki badań genetycznych, które jednoznacznie, choć niezbyt precyzyjnie sytuują Cynomorium w obrębie skalnicowców (Saxifragales)[8]. Wyniki te uwzględnia m.in. Angiosperm Phylogeny Website[2]. W 2009 zasugerowano przynależność Cynomorium do rzędu różowców (Rosales)[9], co przyjęte zostało jednak z dużym powątpiewaniem[10].

Podział[11]:

Zastosowanie

Cynomorium szkarłatne zwane w języku arabskim "tarthuth" zbierane było przez Arabów i Beduinów na terenach pustynnych Afryki północnej i Bliskiego Wschodu od tysięcy lat. Młode pędy kwiatowe były spożywane, a ze starszych sporządzano napary stosowane przy leczeniu kolki i choroby wrzodowej. Pędy były też suszone i stosowane jako przyprawa do potraw mięsnych. Zastosowania leczniczego tej rośliny nauczyli się od Arabów szpitalnicy z Jerozolimy i praktykowali jej stosowanie po utracie Palestyny przez krzyżowców i przeniesieniu się na Maltę. Tu cynomorium rosło na Grzybiej Skale (Fungus Rock) i stało się pilnie strzeżonym skarbem szpitalników. Za kradzież rośliny groziło uwięzienie lub los niewolnika na galerach. Roślina stała się słynna jako „grzybek maltański” (Fungus melitansis) i była szeroko stosowana przy leczeniu udarów, chorób wenerycznych, nadciśnienia krwi, przy wymiotach, nieregularnych miesiączkach, także jako środek antykoncepcyjny i pasta do zębów[8]. Szerokie zastosowanie rośliny wynikało z nauki o sygnaturach – ponieważ przypominała organy i krew ludzką odpowiednio do tego stosowano ją w lecznictwie[10]. W tradycyjnej medycynie chińskiej Cynomorium songaricum było wykorzystywane jako środek wzmacniający oraz do leczenia impotencji i nocnych wytrysków[6].

Współczesne badania potwierdziły aktywność biologiczną wyciągów z tych roślin. Cynomorium szkarłatne wpływa na działanie przysadki i wydzielanie gonadotropin. W efekcie stwierdzono wpływ na rozwój jąder i najądrzy u szczurów. Z kolei triterpeny zawarte w Cynomorium songaricum wykazują działanie inhibujące proteazy wirusów HIV[8].

Niezależnie od wąskiego zakresu oddziaływań potwierdzonych naukowo, cynamorium jest często oferowanym preparatem ziołowym zalecanym przez sprzedawców do leczenia impotencji oraz schorzeń nerek i jelit[8].

Zagrożenia i ochrona

Ze względu na biologię tych roślin, praktycznie nic nie wiadomo o możliwościach ich uprawy. W efekcie rośliny stosowane do produkcji preparatów leczniczych pozyskiwane są z natury. Powoduje to coraz rzadsze występowanie tych roślin, lokalnie stało się przyczyną ich wymarcia[8].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  2. a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  3. James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).
  4. Taksonomiczny słownik łacińsko-polski. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000, s. 216, seria: Encyklopedia biologiczna. ISBN 83-85909-63-X.
  5. Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności.
  6. a b Jiarui Chen & Michele Funston: Cynomoriaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).
  7. a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4.
  8. a b c d e Daniel L Nickrent, Joshua P Der, Frank E Anderson. Discovery of the photosynthetic relatives of the "Maltese mushroom" Cynomorium. „BMC Evolutionary Biology”. 5:38, 2005. DOI: 10.1186/1471-2148-5-38. 
  9. Zhang, Z.-H. et al. 2009. Phylogenetic placement of Cynomorium in Rosales inferred from sequences of the inverted repeat region of the chloroplast genome. J. Syst. Evol. 47:297–304.
  10. a b Dan Nickrent: Cynomoriaceae. [w:] Parasitic Plant Connection [on-line]. College of Science, Southern Illinois University Carbondale. [dostęp 2011-04-07].
  11. Cynomorium. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2011-04-07]. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Cynomorium coccineum 2.jpg
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0
Holoparasite on Chenopodiaceae, close to Torregrande, Sardinia, Italy.
Cynomorion ex Michelius.jpg
Illustration of "Cynomorion purpureum, officinarum" (= Cynomorium coccineum), plate 12 in the cited work of Micheli