Cyrkuł wadowicki

Cyrkuł myślenicki w 1803 roku, od 1819 cyrkuł wadowicki

Cyrkuł wadowicki (niem. Wadowicer Kreis; do 1819 Cyrkuł myślenicki, niem. Myslenicer Kreis) – jednostka administracyjna Cesarstwa Austrii w Królestwie Galicji i Lodomerii, powstała w dobie szeroko zakrojonych reform józefińskich z przekształcenia powstałego w 1775 okręgu zatorskiego (kętskiego w latach 1780–1782) cyrkułu wielickiego w samodzielny cyrkuł najpierw z siedzibą w położonych na jego wschodnim skraju Myślenicach (1782-1819), a od 1819 w centralnie położonych Wadowicach. W 1854 przekształcony w urząd obwodowy, ostatecznie zlikwidowany w 1867.

Historia

Księstwo oświęcimskie po zajęciu przez Habsburgów w 1777

Okręg (dystrykt) Zator około 1780 roku.

Późniejszy cyrkuł wadowicki obejmował zachodni skraj ziem zabranych podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772, przede wszystkim obszar powiatu śląskiego (inaczej księstwa oświęcimsko-zatorskiego). Stanowił on niejako wąskie gardło, przez które przechodziła najbardziej dogodna trasa, komunikująca Wiedeń z rozległym obszarem nowo podbitej prowincji. Już w maju 1772 wkroczyła tędy armia habsburskiego generała Richarda d’Altona, aby rozpocząć zajmowanie Małopolski na południe od Wisły. Tutaj swoją wizytację prowincji rozpoczynał dwukrotnie cesarz Józef II (1773 i 1779), tędy wkraczali do Galicji jej kolejni gubernatorzy (Johann Pergen, Andreas Hadik, Heinrich Auersperg, Josef Brygido), koloniści józefińscy, czy np. biskup tarnowski Grzegorz Tomasz Ziegler.

Początkowo władze habsburskie nie traktowały zajętej ziemi jako trwały nabytek i jedynie prowizorycznie przejęły polską administrację wojewódzką, w tym krakowską z siedzibą w Zatorze. Przejściowy był również pierwszy podział z 1773 zrywający z tradycją polskiego podziału na województwa, w którym omawiany obszar objął cyrkuł wielicki z siedzibą w Kazimierzu i jego trzy (z dziewięciu) okręgi (in. dystrykty, niem. Kreisdistrikte): Biała, Żywiec i Myślenice, których dokładny zasięg nie jest znany. Brakowało urzędników, którymi byli przeważnie przybysze z Austrii i Czech, w większości jeszcze drewnianych miasteczkach nie było stosownych budynków pod biura. W związku z tym w marcu 1775 liczbę okręgów zmniejszono, a likwidowane okręgi bialski i żywiecki objął dystrykt z siedzibą w Zatorze, na starym szlaku solnym do Wieliczki. W 1780 siedzibę okręgu przeniesiono na dwa lata do Kęt^[1].

W 1780 roku samodzielną władzę objął cesarz Józef II, który rozpoczął szeroko zakrojone i trwalsze reformy, również administracyjne. Ponadto w 1781 otwarto pierwszy odcinek traktu środkowogalicyjskiego (tzw. pierwszej szosy cesarskiej) z Białej przez Wadowice do Myślenic i Bochni, omijający Zator. 22 marca 1782 z przekształcenia okręgu zatorskiego powstał samodzielny cyrkuł z siedzibą w Myślenicach, choć projekt gubernatora Josefa hr. de Brygido z grudnia 1780 r. planował umieścić jego siedzibę w Podgórzu – które po III rozbiorze Polski w 1795 przyłączono do nowego cyrkułu krakowskiego. Pierwszym starostą został Niemiec nazwiskiem von Zily, któremu pomagało jedynie kilku urzędników. Kilka lat później zastąpił go Antoni Baum, ojciec Józefa Bauma^[2].

Na mocy dekretu Józefa II z pierwszego grudnia 1785 r. urząd cyrkularny i podległe mu samorządy urzędowały wyłącznie w języku niemieckim. Władze cyrkularne w dobie absolutyzmu oświeceniowego miały bardzo szeroki zakres uprawnień dotykający wiele dziedzin codziennego życia. W 1783 r. wyraźnie rozdzielono miejscowości z prawami miejskimi na miasta (z burmistrzem i magistratem) i miasteczka (osady targowe, na ich czele stali asesorzy lub syndycy)^[3].

Na niższym szczeblu zorganizowano 137 dominia (stan na 1843^[4]) nazywane też zwierzchnościami gruntowymi. Reformy józefińskie przyniosły również poszerzenie zakresu działalności gmin wiejskich. W 1787 wprowadzono podział na gminy katastralne. W 1790 roku liczba ludności wyniosła 286,7 tysiąca, a liczba osad 349, z czego 12 było miastami lub miasteczkami^[5].

W 1786 r. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Obfituje ten cyrkuł: W góry karpackie, mineralne; zioła apteczne, owce liczne, sery goralskie, pstrągi; zboża, osobliwie owsy, ziemniaki, jak nazywają: jabłka i gruszki ziemne, z których w samej gorzelni Szlemieńskiej więcej jak 5 tysięcy korcy idzie na wódkę, oraz w śliwki i inne frukta. Trakt z Wiednia do Lwowa murowany idzie przez ten cyrkuł od Biały przez Myślinice do Drogini, które miejsce jest na pograniczu cyrkułu bocheńskiego^[6].

Położenie siedziby cyrkułu na jego wschodnim skraju wzbudzało pewne protesty, np. w Białej. Miasto to leżące na zachodnim krańcu tego obszaru, na granicy ze Śląskiem Austriackim zaczęło się dynamiczne rozwijać po zniesieniu granicy celnej w roku 1784^[7], co zrodziło ambicje zostania nową siedzibą cyrkułu. Stosowny wniosek magistrat miejski Białej wystosował 8 listopada 1799^[8]. W 1818 Wilamowice uzyskały status osady targowej. Przed 1846 do rangi miasta podniesiono również Jordanów, co związane było z otwarciem drugiej szosy cesarskiej z Białej przez Żywiec do Nowego Sącza, która dała impuls do rozwoju oprócz Jordanowa również Suchej i Makowa w ośrodki protomiejskie.

1 listopada 1819 nastąpiła kolejna reforma, w której w miejsce cyrkułu myślenickiego pojawił się w niezmienionych granicach cyrkuł wadowicki. W 1824 r. cyrkuł liczył 301 tysięcy mieszkańców, w tym 4400 żydów, co stanowiło 1,45% ogółu (najwięcej w Oświęcimiu – 35,1%, Zatorze – 15,3% i Andrychowie –7,4%)^[9], a w 1840 około 350 tysięcy mieszkańców, w tym 6500 żydów^[10] oraz obejmował 340 wsi^[4][9][11], terytorium wynosiło około 3380 km²^[12], z czego około 3/4 stanowiło księstwo oświęcimsko-zatorskie (2500 km²).

W latach 1820 do 1850 na mocy patentu Franciszka I ziemie dawnego księstwa oświęcimsko-zatorskiego (około 2500 km²) wyłączono z kraju koronnego Galicji i Lodomerii i włączono je do posiadłości czesko-morawskich co oznaczało inkorporację do Związku Niemieckiego, w tym m.in. przyjęcie ustawodawstwa związkowego i utrwalenie niemieckich wpływów politycznych i kulturalnych^[13], jednak administracyjnie obszar ten był nadal częścią Galicji^[14], tj. podlegał de facto dalej cyrkułowi w Wadowicach i jurysdykcji Gubernium galicyjskiego, aczkolwiek według niejasnych relacji prawnych^[15].

Podział na cyrkuły w Galicji trwał do 1854 roku. Wówczas 18 cyrkułów przekształcono w urzędy obwodowe (niem. Kreise), które stopniowo podzielane były na powiaty (Bezirke). Urzędowi obwodowemu podległo z czasem 13 powiatów^[16]. W 1859 do urzędów gminnych wszedł język polski, zanim jeszcze w 1867 Galicja uzyskała autonomię. Zlikwidowano wtedy urzędy obwodowe, a najwyższą jednostką podziału zostały powiaty, tzw. polityczne, których na terytorium dawnego cyrkułu było początkowo cztery: bialski, żywiecki, wadowicki i myślenicki (powstałe od 1854 powiaty ustanowiły podrzędne powiatom politycznym powiat sądowe – Gerichtsbezirke).

Transport

Cyrkuł na mapie etnograficznej Cesarstwa Austriackiego Karla Freiherra von Czörnig (1855) z ówczesną siecią dróg krajowych

Po zajęciu tego obszaru przez Habsburgów najważniejszą rolę komunikacyjną pełnił stary szlak solny z Białej przez Kęty, Gierałtowice i Zator, szeroki, lecz z powodu błotnistej nawierzchni na wiosnę i jesień często nieprzejezdny. W 1775 rozpoczęto przygotowania do budowy nowej szosy o niespotykanej dotąd jakości. W 1781 otwarto pierwszy odcinek traktu środkowogalicyjskiego (tzw. pierwszej szosy cesarskiej) z Białej przez Wadowice do Myślenic i Bochni, omijający Zator. Początkowo władze habsburskie planowały przebudować Zator w twierdzę i skomunikować go jak najkrótszą drogą z Wiedniem. W latach 1780 do 1788 wybudowano drogę bitą przez Żywiec do Wiednia, który skracał drogę do Krakowa o 1 dzień, ale zaczynający się w Andrychowie.

Trakt cesarski omijał z południa jeszcze zagraniczny Kraków, który do Austrii przyłączony został podczas III zaboru Polski. Naprzeciw niego postanowiono założyć miasto Podgórze, do którego pod koniec XVIII wieku doprowadzono odnogę z Izdebnika zwaną krakowskim traktem komunikacyjnym o długości 6 mil austriackich (ok. 45 km) łączący się ponownie z traktem wiedeńskim w Gdowie^[17][18].

W latach 1818 do 1820 wybudowano pierwszy odcinek drugiego traktu cesarskiego z Lipnika koło Białej przez Żywiec, dalej Suchą, Maków i Jordanów w górskiej dolinie Skawy, których znaczenie wzrosło (do 1843 podniesiono miasteczko Jordanów do rangi miasta) lub dał impuls dla przeobrażenia się w ośrodki protomiejskie (Sucha Beskidzka i Maków Podhalański).

W latach 40. zmodernizowano drogę z Suchej przez Wadowice do Zatora.

W 1856 otwarto pierwszy odcinek Kolei Północnej, pierwszą linię kolejową na terenie Galicji, nie licząc Kolei Krakowsko-Górnośląskiej otwartej jeszcze w 1847 na obszarze częściowo niezależnego Wolnego Miasta Krakowa.

Miasta i osady targowe

Porównanie miast cyrkułu na mapie z połowy XIX wieku

Starostowie cyrkularni (Landrat)

• von Zily (1782-?)
• Andreas von Reffy (?-1818)^[19]
• Ludwik de Sertes (1819-?)
• Joseph Loserth (1834-1859)^[20]

Przypisy

Bibliografia

• Konrad Meus: Wadowice 1772-1914. Studium przypadku miasta galicyjskiego. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2013. ISBN 978-83-7638-345-3.
• Jerzy Polak, współpraca Piotr Kenig: Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. T. II: Biała od zarania do zakończenia I wojny światowej (1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011, s. 206–355. ISBN 978-83-60136-36-2. (pol.)
• Przemysław Stanko (red.) i inni: Monografia Gminy Wilkowice. 2014, s. 173–176. ISBN 978-83-940833-0-4.
• Krosno i powiat krośnieński w latach 1772–1914. W: Irena Homola-Skąpska: Z dziejów Krakowa, Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Kraków-Warszawa: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 351–387. ISBN 978-83-7188-931-8.

Linki zewnętrzne

• Myślenicki cyrkuł w: Geografia albo dokładne opisane Królestwa Galicji i Lodomerii. 1786
• Joseph Edler von Mehoffer, Der Wadowicer-Kreis im Königreiche Galizien, Wien, 1843
• Schematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii