Cytadela Warszawska

Cytadela Warszawska
Symbol zabytku nr rej. 59 z 1 lipca 1965
Ilustracja
Cytadela z widoczną budową Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historii Polski (2019)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa, Żoliborz

Typ budynku

cytadela

Styl architektoniczny

klasycyzm

Architekt

Iwan Dehn

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cytadela Warszawska”
Ziemia52°15′51″N 21°00′01″E/52,264167 21,000278
Polski ksiądz przetrzymywany w Cytadeli Warszawskiej w czasie powstania styczniowego
Główny plac Cytadeli

Cytadela Warszawskatwierdza w Warszawie, zbudowana w latach 1832–1834.

Po upadku powstania listopadowego twierdza była punktem kontrolno-pacyfikacyjnym na całą Warszawę, będącą ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Pełniła także rolę więzienia śledczego (X Pawilon) oraz miejsca straceń polskich działaczy narodowych i rewolucjonistów. Centralny element zespołu obronnego Twierdzy Warszawa.

Historia

Budowa

Cytadela Warszawska (na planie zbliżonym do pięcioboku): prosty schemat stanu dzisiejszego

Cytadela Warszawska zbudowana została na rozkaz cara Mikołaja I w Warszawie, po upadku powstania listopadowego, z zamysłem kontroli nad miastem, będącym ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. W czasie zaboru rosyjskiego twierdza nosiła nazwę Cytadeli Aleksandrowskiej (Александровская цитадель).

Twierdza powstała według projektu generała majora Iwana Dehna, który wzorował się na cytadeli antwerpskiej. Prace na terenach XVI-wiecznego folwarku Fawory i XVII-wiecznego konwiktu pijarów rozpoczęto 31 maja 1832. Kamień węgielny wmurował namiestnik Królestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Teren miał powierzchnię 36 ha i plan zbliżony do pięcioboku, którego najdłuższy bok przylegał do skarpy wiślanej. Cytadela Aleksandrowska stanowiła umocnienie bastionowe, składające się z trzech bastionów, dwóch półbastionów z suchą fosą przestrzeliwaną we wszystkich kierunkach przez kaponiery i półkaponiery oraz umocnienia o narysie poligonalnym z dodatkową kaponierą (kojcem) od strony Wisły. Dnem fosy poprowadzono mur Carnota, który do dziś poza niewielkimi fragmentami zachowany jest w dobrym stanie. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły wzniesiono fort Śliwickiego, pełniący funkcję bardzo silnego przedmościa.

Przy pracach zatrudniono siłę roboczą sprowadzaną z Rosji, zarówno żołnierzy, jak i chłopów. Na budowie pracowało do 2 tys. robotników dziennie. Na potrzeby fortyfikacji wyburzono 76 domów, zajęto ponad 64 tys. posesji oraz wysiedlono do 15 tys. okolicznych mieszkańców.

4 maja 1834 dokonano uroczystego otwarcia twierdzy. W Cytadeli umieszczono Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego, będącą centralnym organem śledczym przestępstw politycznych w Królestwie Polskim[1]. W latach 1834–1835 na terenie Cytadeli wzniesiono cerkiew św. Aleksandra Newskiego[2].

Ostatecznie ciągle wznawiane prace modernizacyjne zakończono w roku 1874. Całkowity koszt budowy wyniósł 11 milionów rubli, czyli 8,5 tony czystego złota (128 milionów euro), pożyczonych bezzwrotnie z kasy miejskiej Warszawy i Banku Polskiego. Ten drenaż pogorszył sytuację ekonomiczną Kongresówki i był jeszcze jedną karą za powstanie.

W czasie pokoju stacjonowało tam 5 tys. żołnierzy, ale np. w czasie powstania styczniowego w 1863 garnizon wzrósł aż do 16 tys. W 1837 wyposażona była w 217 dział, w 1843 miała ich już 247, a w 1863 aż 555. W ich zasięgu (1500 m) znajdowały się całe Stare i Nowe Miasto. Wokół cytadeli wybudowano 104 kazamaty więzienne mogące pomieścić do 2940 ludzi.

Cytadela warszawska: Brama Straceń
Mur Carnota w fosie twierdzy
Płaskorzeźba przy Bramie Straceń
Symboliczny cmentarz przy Bramie Straceń

Na jej stokach straceni zostali bojownicy o niepodległość, m.in. Romuald Traugutt, Stanisław Kunicki, Piotr Bardowski, Marcin Kasprzak, Stefan Aleksander Okrzeja, Henryk Baron, Michał Ossowski i wielu innych. Symboliczne groby zgładzonych na cytadeli znalazły się na cmentarzu przy Bramie Straceń.

Modernizacja

Twierdza nigdy nie odegrała roli obronnej. O tym, że było to umocnienie mające pacyfikować nastroje i rozruchy w Warszawie mogą świadczyć takie fakty, jak przykrycie każdej z trzech kaponier (zachowała się jedna z tych budowli) blachą bez ochronnej i maskującej warstwy ziemi, brak wyposażenia twierdzy w artylerię dalekonośną czy brak większych powierzchni do magazynowania amunicji. By częściowo uzupełnić te mankamenty i poszerzyć możliwości obronne, a nie tylko policyjne umocnienia, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Cytadelę uzupełniono o 5 wysuniętych fortów (Siergieja, Gieorgija, Pawła, Aleksieja, Władimira) oraz umocnioną baterię nad brzegiem Wisły (Bateria Nadbrzeżna). Najwcześniejsze dzieła wzniesiono pod postacią ceglanych działobitni otoczonych fosą (istniejących do dzisiaj). Dzieła późniejsze miały kształt lunet (umocnień o dwóch czołach, z otwartą szyją). Podobnymi umocnieniami ziemnymi uzupełniono istniejące działobitnie. Według niektórych źródeł wszystkie forty łączone były z Cytadelą poternami (tunelami). Podstawy do takich twierdzeń dają istniejąca do dzisiaj poterna prowadząca do zburzonego w okresie międzywojennym Fortu Gieorgija oraz system tuneli kontrminowych i komunikacyjnych wokół Fortu Władimira.

Po zajęciu Cytadeli przez Niemców w 1915 zainstalowano w działobitni placu broni drogi ukrytej pomiędzy III i IV Bastionem dwa maszty antenowe radiostacji i aparaturę „Telefunken” o mocy 4 kW w jej kazamatach.

Radiostacja została przejęta nieuszkodzona przez Polaków w listopadzie 1918. Z tego miejsca 16 listopada 1918 nadano w świat depeszę Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego o powstaniu niepodległego państwa polskiego. W czasie bitwy warszawskiej 1920 w dniach 15 i 16 sierpnia radiostacja zagłuszała radiostacje sowieckie nadawanym bez przerwy przez 36 godzin tekstem Nowego Testamentu. Działała do 1925 jako Centralna Stacja Telegraficzna „WAR”. Zdemontowana została przed rokiem 1935.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

Po odrodzeniu Polski cytadelę przejęło Wojsko Polskie, którego jednostki zajmowały ją do końca września 1939. Rozkazem z 7 kwietnia 1919 komendantem Cytadeli został płk piechoty Stanisław Szurig[3][a].

13 października 1923 dokonano zamachu na cytadelę. Nieznani do dziś sprawcy wysadzili celowo lub przypadkowo skład amunicji w Cytadeli, zginęło 28 osób, a przeszło 40 zostało ciężko rannych. O powiązania z tym wydarzeniem posądzono dwóch oficerów WP Walerego Bagińskiego i Antoniego Wieczorkiewicza, przebywających od sierpnia 1923 r. w areszcie pod zarzutem sympatii i działalności komunistycznej. Obu w wyniku wkrótce przeprowadzonego procesu przed sądem wojskowym i na podstawie innych zarzutów skazano na karę śmierci. Karę wkrótce zamieniono na dożywotnie pozbawienie wolności, a następnie w wyniku porozumienia z ZSRR miano ich wymienić na dwóch obywateli polskich, do czego nie doszło, gdyż w trakcie transportu zostali zastrzeleni przez konwojenta Józefa Muraszko.

W latach międzywojennych w czasie rozbudowy Żoliborza rozebrano trzy z siedmiu (wliczając przedmoście) otaczających cytadelę starych fortów.

Do roku 1939 w Cytadeli stacjonowały:

W czasie powstania warszawskiego blokowała połączenie zgrupowań AK na Żoliborzu i Starym Mieście.

Po 1945

W 1945 stała się siedzibą dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Obecnie duża część terenu Cytadeli w dalszym ciągu znajduje się w posiadaniu Wojska Polskiego. Mieści się tam Dowództwo Wojsk Lądowych i 3 batalion zabezpieczenia Dowództwa Wojsk Lądowych, w skład którego wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych. W okresie powojennym wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy. W 1950 wokół kompleksu został urządzony park noszący pierwotnie nazwę parku im. Kniewskiego, Hibnera i Rutkowskiego (obecnie park Fosa i Stoki Cytadeli) wraz z pomnikiem-mauzoleum Władysława Hibnera, Władysława Kniewskiego i Henryka Rutkowskiego[6][7].

Na terenie Cytadeli znajdują się Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej oraz Muzeum Katyńskie. Trwają prace przygotowawcze do budowy Muzeum Historii Polski (MHP) i Muzeum Wojska Polskiego (MWP). Kompleks muzealny zaprojektowany przez pracownię WXCA będzie się składał z budynku głównego, przeznaczonego dla MHP, natomiast MWP zajmie dwa budynki boczne, z których na razie powstanie jeden[8]. Oprócz MWP planowane jest także przeniesienie tutaj Wojskowego Biura Badań Historycznych, Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Domu Żołnierza Polskiego[9]. Muzeum ma mieć 40 tys. metrów kwadratowych powierzchni wystawowej wraz z zapleczem, planowana jest też przebudowa otoczenia cytadeli pod budowę dojazdów i parkingów[10].

W związku z budową w latach 2016–2017 wybudowano nowy wjazd na teren Cytadeli od strony ul. Wybrzeże Gdyńskie. W tym celu rozebrano magazyn mundurów, podziemny schron oraz kilkudziesięciometrowy odcinek ceglanego muru. Prace opóźniło odkrycie w trakcie budowy ludzkich szkieletów[8].

Upamiętnienie

Martyrologia Polaków osadzanych, więzionych i mordowanych w cytadeli w czasach zaboru carskiego została upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „CYTADELA WARSZAWSKA 1833 – 1915”.

Filmy

  • Miejsca przeklęte: Cytadela Warszawska (2008), odc. 6, 24 min.
  • Polska i świat z historią w tle: Twierdza Warszawa (2011), odc. 29, 20 min.

Uwagi

  1. Płk piech. Stanisław Szurig (ur. 9 maja 1864) został przyjęty do Wojska Polskiego z byłej armii rosyjskiej i byłych Korpusów Wschodnich[4]. Zmarł 8 maja 1935 roku w Warszawie. Trzy dni później został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie[5].

Przypisy

  1. Stała Komisja Wojenno-Śledcza, AGAD, opis zespołu, wstęp. baza.archiwa.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-17)]. Archiwum Główne Akt Dawnych, Nr zespołu: 241 / 0 Karta: A opis zespołu.
  2. Kirył Sokoł, Aleksander Sosna: Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915. Białystok: Fundacja Sąsiedzi, 2011, s. 137. ISBN 978-83-931480-2-8.
  3. Dziennik Rozkazów Wojskowych, 1919, R. 2, nr 47, s. 1127.
  4. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 39 z 13 października 1920 roku, s. 992.
  5. Nekrolog. „Polska Zbrojna”. 128, s. 4, 1935-05-10. Warszawa. .
  6. Zygmunt Stępiński: Gawędy warszawskiego architekta. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 150. ISBN 83-03-00447-6.
  7. Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, s. 142. ISBN 83-7005-211-8.
  8. a b Michał Wojtczuk. Wjazd na Cytadelę prawie gotowy. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 1-2 kwietnia 2017. 
  9. Nowa siedziba Muzeum Wojska Polskiego. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2006-10-18. [dostęp 2008-01-28].
  10. Anna Dąbrowska: Największe wojskowe muzeum Europy. W: Polska Zbrojna [on-line]. polska-zbrojna.pl, 04.11.2012. [dostęp 2014-10-25].

Bibliografia

  • Lech Królikowski: Twierdza Warszawa. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2002. ISBN 83-11-09356-3.
  • Stanisław Łagowski: Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2005. ISBN 83-88773-96-8.
  • Stanisław Łagowski: Historia Warszawskiej Cytadeli. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2002. ISBN 83-88773-54-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
X Pawilon Cytadeli Warszawskiej 2020h.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej
Cytadela Warszawska główny plac.jpg
Główny plac Cytadeli Warszawskiej z nieistniejącym pomnikiem
Warszawa cytadela schemat 001.png
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Klemens~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
Schemat orientacyjny przedstawiający stan obecny i rozmieszczenie obiektów Cytadeli Aleksandrowskiej (Warszawskiej). Wykonanie na podstawie: R. Bochenek, "1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach", zdjęcia satelitarne i badania terenowe: Zbigniew Strucki (zstrucki@o2.pl).
Park Fosa i Stoki Cytadeli 2017 1.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Park Fosa i Stoki Cytadeli
Kaponiera południowa Cytadeli Warszawskiej 2021.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Kaponiera południowa Cytadeli Warszawskiej. Siedziba Muzeum Katyńskiego
Cyd10 DSC0524.JPG
Autor: Wistula, Licencja: CC BY 3.0
Cytadela Warsaw
Cytadela Warszawska Brama Straceń 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Cytadela Warszawska. Brama Straceń
Symboliczny cmentarz na stokach Cytadeli Warszawskiej 2017.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Symboliczny cmentarz na stokach Cytadeli Warszawskiej
Polish priest in Warsaw Citadel during January Uprising.PNG
Polish priest in Warsaw Citadel during January Uprising