Cytrus

Cytrus
Ilustracja
Morfologia (pomarańcza gorzka)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

mydleńcowce

Rodzina

rutowate

Rodzaj

cytrus

Nazwa systematyczna
Citrus L.
Sp. Pl. 782, 1753
Owoce cytrusów w przekroju poprzecznym
Grejpfrut
Narys kwiatowy
Cytryna
Citrus auratifolia jako bonsai

Cytrus (Citrus L.) – rodzaj roślin z rodziny rutowatych. Wśród taksonomów trwają spory co do definiowania rodzaju, przy czym badania molekularne w XXI wieku wskazują raczej na potrzebę scalenia w ramach tego rodzaju kilku dawniej wyodrębnianych taksonów[3]. Problemy w klasyfikacji rodzaju powoduje też łatwość z jaką należące tu gatunki mieszają się, zdolność do rozmnażania apomiktycznego[4] oraz trwająca od tysięcy lat ich hodowla[5]. Zalicza się tu co najmniej 20–25 gatunków występujących w Azji południowej, wschodniej i południowo-wschodniej, w Australii i wyspach południowo-zachodniego Pacyfiku[4]. Gatunkiem typowym jest Citrus medica L.[6] Owoce tych roślin zwane cytrusami uważane są za jedne z najważniejszych owoców tropikalnych i subtropikalnych. W dokumentach chińskich znajdują się dowody na ich uprawę już 2200 lat p.n.e., wiele gatunków na półkulę zachodnią trafiło dopiero w XIX i XX wieku[5].

Morfologia

Pokrój
Zwykle wiecznie zielone, rzadko zrzucające liście krzewy lub niewysokie drzewa dorastające do 5–15 m, o gęstej, foremnej koronie. Młode pędy zielone, często są spłaszczone lub kanciaste. U wielu gatunków występują ciernie[4].
Liście
Zwykle pojedyncze, wyjątkowo (poncyria trójlistkowa) trójlistkowe. Ogonki liściowe często oskrzydlone. Blaszka liściowa skórzasta, lśniąca, silnie pachnąca (liczne komórki wydzielnicze z olejkami eterycznymi) zwykle eliptyczna, na brzegu całobrzega lub karbowana[4].
Kwiaty
Wyrastają pojedynczo lub w niewielkich skupieniach w kątach liści. Są obupłciowe lub męskie, pachnące. Kielich kubkowaty z 3–5 ząbkami (działkami). Białych, grubych płatków korony kwiatu jest od 4 (rzadko od 3) do 5 (rzadko do 8). Pręcików jest zwykle 4 razy więcej niż płatków, są one wolne lub u nasady złączone. Na dnie kwiatu dysk miodnikowy. Zalążnia wielokomorowa (od 5 do 14, rzadko do 18 komór), w każdej komorze z kilkoma zalążkami, znamię duże[4].
Owoce
Charakterystyczne, znane jako owoce cytrusowe lub cytrusy. Mięsiste jagody zwane hesperidium[7], w kolorze od zielonego po ciemnopomarańczowy. U wielu gatunków w młodych owocach dominuje chlorofil, później zwiększa się udział żółtych lub pomarańczowych karotenoidów[5]. Owocnia otaczająca nasiona składa się z trzech warstw. Dwie zewnętrzne tworzą dwuwarstwową skórkę. Zewnętrzna jej część (egzokarp, tu zwany flawedo) jest cienka, barwna i bogata w olejki eteryczne. Wewnętrzna część skórki (mezokarp, tu zwany albedo) jest biała, gąbczasta i bogata w kwas askorbinowy i pektyny[8]. Wewnętrzna część owocni (endokarp) ma postać cienkiej błonki wyścielającej poszczególne komory rozrośniętej zalążni. Poszczególne cząstki owoców cytrusowych są zatem wypełnioną miąższem i nasionami komorą zalążni powstałą z pojedynczego owocolistka. Miąższ wewnątrz komory powstaje z wyrostków komórek wewnętrznej części owocni, tworzących błonkę[7]. Wyrostki te, maczugowatego kształtu, stłoczone, wypełniają gęsto wnętrze rozrośniętych komór i zawierają duże wakuole z sokiem komórkowym. Owoce długo dojrzewają na gałęziach, tak że często na jednym drzewie wiszą owoce w różnej fazie dojrzałości i równocześnie pojawiają się kolejne kwiaty[8]. Nasiona okryte są gładką lub pomarszczoną łupina nasienną, często zawierają wiele zarodków, które podobnie jak liścienie są mleczno białe lub zielone, rzadko żółte[4]. U niektórych odmian owoce są beznasienne ponieważ powstają bez zapłodnienia (owoce partenokarpiczne)[5].

Systematyka

Łatwość z jaką gatunki cytrusów tworzą mieszańce, zdolność do rozmnażania apomiktycznego i w końcu co najmniej trwająca od kilku tysięcy lat hodowla sprawiają wiele kłopotów z klasyfikacją systematyczną roślin tego rodzaju. W zależności od autora w przeszłości wyodrębniano w tym rodzaju od 1 do 162 gatunków. W drugiej połowie XX wieku przyjmowano zwykle klasyfikację Waltera Tennysona Swinga[9], który wyróżnił w obrębie rodzaju 16 gatunków[3]. Od końca XX wieku kolejne prace systematyczne bazujące na kompleksowej analizie cech morfologicznych i chemotaksonomicznych wskazywały na niewłaściwe wyodrębnianie takich rodzajów jak Eremocitrus, Fortunella, Microcitrus i Poncirus. Prace bazujące na analizie budowy molekularnej DNA chloroplastowego potwierdziły zagnieżdżenie tych drobnych rodzajów w obrębie innych przedstawicieli rodzaju Citrus, co więcej okazało się, że najwyraźniej także rodzaje Clymenia i Oxanthera zagnieżdżone są w obrębie kladu Citrus[3].

Z analiz filogenetycznych wynika, że rodzaj Citrus tworzą dwa duże klady. Do grupy gatunków o wspólnym pochodzeniu i występujących w południowej części zasięgu rodzaju należą: przedstawiciele drobnych rodzajów Microcitrus i Eremocitrus rosnący w Australii i na Nowej Gwinei, Oxanthera z Nowej Kaledonii, Clymenia z Nowej Irlandii oraz cytron (Citrus medica) i Citrus indica. W obrębie drugiej grupy cytrusów klad bazalny tworzy poncyria trójlistkowa (Poncyria trifoliata=Citrus trifoliata). Grupę siostrzaną dla pozostałych cytrusów tworzy dawny rodzaj Fortunella i Citrus halimii[3].

Synonimy taksonomiczne[6][10]

Afraurantium A. Chev., Aurantium Mill., Limon Mill., Pleurocitrus Tanaka

Przy szerszym ujęciu taksonomicznym rodzaju synonimami taksonomicznymi są także[10]:

×Citrofortunella J. W. Ingram & H. E. Moore, Clymenia Swingle, Eremocitrus Swingle, Feroniella Swingle, Fortunella Swingle, Microcitrus Swingle, Oxanthera Montrouz., Poncirus Raf.

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Rodzaj należący do rodziny rutowatych (Rutaceae Juss), rzędu mydleńcowców (Sapindales) Dumort., kladu różowych (rosids)[2]. W obrębie rutowatych należy do podrodziny Aurantioideae, plemienia Citreae, podplemienia Citrinae[10].

Pozycja rodzaju w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophytina Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd rutowce (Rutales Perleb), rodzina rutowate (Rutaceae Juss.), plemię Citreae Meisn., podplemię Citrinae Engl. in Mart., rodzaj cytrus (Citrus L.)[11].

Podział rodzaju[3][10]

Klad o zasięgu południowym:

  • Citrus medica L. – cytron (cedrat)
  • Citrus indica Tanaka
  • Citrus polyandra Tanaka (syn. Clymenia polyandra (Tanaka) Swingle)
  • Citrus neocaledonica Guillaumin (syn. Oxanthera neocaledonica (Guillaumin) Tanaka)
  • Citrus garrawayae F. M. Bailey (syn. Microcitrus garrowayae (F. M. Bailey) Swingle)
  • Citrus australasica F. Muell. (syn. Microcitrus australasica (F. Muell.) Swingle)
  • Citrus warburgiana F. M. Bailey (syn. Microcitrus warburgiana (F. M. Bailey) Tanaka)
  • Citrus inodora F. M. Bailey (syn. Microcitrus inodora (F. M. Bailey) Swingle)
  • Citrus australis (A. Cunn. ex Mudie) Planch. (syn. Microcitrus australis (A. Cunn. ex Mudie) Swingle)
  • Citrus glauca (Lindl.) Burkill (syn. Eremocitrus glauca (Lindl.) Swingle)
  • Citrus wintersii Mabb. (syn. Microcitrus papuana Winters)
  • Citrus gracilis Mabb.

Klad o zasięgu północnym:

  • Citrus trifoliata L. (syn. Poncirus trifoliata (L.) Raf.) – poncyria trójlistkowa
  • Citrus japonica Thunb. (syn. Fortunella japonica (Thunb.) Swingle) – kumkwat japoński
  • Citrus margarita Lour. (syn. Fortunella margarita (Lour.) Swingle) – kumkwat perłowy
  • Citrus swinglei (syn. Fortunella polyandra)
  • Citrus halimii B. C. Stone
  • Citrus reticulata Blanco – mandarynka
  • Citrus tachibana (Makino) T. Tanaka
  • Citrus jambhiri Lush.
  • Citrus cavaleriei H. Lév. ex Cavalerie (syn. Citrus ichangensis Swingle)
  • Citrus maxima (Burm.) Merr. – pomarańcza olbrzymia, pompela
  • Citrus latipes (Swingle) Tanaka
  • Citrus hystrix DC. – papeda
  • Citrus macroptera Montrouz.
  • Citrus celebica Koord.

Inne taksony pochodzenia głównie mieszańcowego:

Zastosowanie

  • Kulinaria. Owoce różnych gatunków cytrusów i ich mieszańców są jadalne, a rośliny te są uprawiane w wielu krajach świata, w niektórych krajach stanowią ważne źródło ich dochodu.
  • Rośliny lecznicze: cytrusy zawierają dużo witamin, szczególnie witaminy C, która podnosi odporność organizmu i pomaga uchronić się przed grypą. Dodatkowo są źródłem składników mineralnych (potasu i wapnia), białka i kwasów organicznych. Dzięki temu składowi skutecznie chronią przed wieloma poważnymi chorobami, np. awitaminozami, nowotworami i miażdżycą.
  • Rośliny te są także z powodzeniem wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym oraz spożywczym. Służą do produkcji perfum (np. bergamota) oraz dżemów, soków, lodów i innych smakołyków.
  • Rośliny ozdobne. W krajach o ciepłym klimacie wiele gatunków jest uprawiane w ogrodach, parkach, na skwerach. W Polsce ze względu na klimat niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny pokojowe

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Randall J. Bayer, David J. Mabberley, Cynthia Morton, Cathy H. Miller, Ish K. Sharma, Bernard E. Pfeil, Sarah Rich, Roberta Hitchcock, Steve Sykes. A molecular phylogeny of the orange subfamily (Rutaceae: Aurantioideae) using nine cpDNA sequences. „American Journal of Botany”. 96, s. 668-685, 2009. Botanical Society of America, Inc.. [zarchiwizowane z adresu]. 
  4. ↑ a b c d e f Citrus (ang.). W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2010-12-19].
  5. ↑ a b c d Vaughan J.G., Geissler C.A.: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 90–95. ISBN 83-7255-326-2.
  6. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-24].
  7. ↑ a b Stanisław Lisowski: Świat roślinny tropików. Poznań: Sorus Wydawnictwo, 1998, s. 125. ISBN 83-85599-78-9.
  8. ↑ a b Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  9. ↑ Swingle, W. T. 1943. The botany of Citrus and its wild relatives of the orange subfamily. In L. D. Batchelor and H. J. Webber, The citrus industry, 1st ed., vol. 1, History, world distribution, botany, and varieties, 129 – 474. University of California, Berkeley, California, USA.
  10. ↑ a b c d Germplasm Resources Information Network (GRIN). United States Department of Agriculture. [dostęp 2010-03-10].
  11. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Citrus (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-24].

Media użyte na tej stronie

Redirect arrow without text.svg
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
Citrus paradisi (Grapefruit, pink) white bg.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 2.5
Diese Fotografie zeigt zwei Grapefruits (Citrus ×paradisi) mit rotem Fruchtfleisch, eine davon in Stücke geschnitten.
Citrus vulgaris flowerdiagram.png
Diagram of a flower of Citrus vulgaris (Rutaceae)
Unreife Zitrone am Baum.JPG
Autor: 3268zauber, Licencja: CC BY-SA 3.0
Unreife Zitrone am Baum (Citrus x limon)
Citrus aurantifolia bonsai at the BBG, August 2, 2008.jpg
Autor: Ragesoss, Licencja: CC BY-SA 3.0
A Key Lime (Citrus aurantifolia) bonsai on display at the Brooklyn Botanic Garden. It was developed by Kazuo Fujii in the "windswept" style.
Citrus fruits.jpg
Citrus fruits

More than 70 percent of all citrus fruits grown in the United States are varieties developed by the ARS citrus breeding program.
In Florida, the ARS has developped citrus varieties that are higher yielding with increased disease resistance, better color, and longer shelf life. A major success story is Ambersweet, a cold-hardy citrus that's been approved for use in orange juice products. Because it withstands Florida's occasional cold snaps that can ruin most citrus, Ambersweet is being widely planted in the Sunshine State. It took 20 years of patient breeding to develop it, but the payoff is huge.
If there's usually a grapefruit in your shopping cart, you may already have met up with a favorite ARS-created variety. It's a red-fleshed, thin-skinned, seedless grapefruit that was developed and released in 1987. Since then, over 4 million Flame nursery trees have been propagated in Florida. No other grapefruit variety has ever been so widely accepted and planted.
Orange sections can now be prepared by a patented ARS process that uses commercially available food-grade enzymes. The process also removes the bitter white portion of grapefruit peel, eliminating hand-peeling and allowing more precise portion control. And the prepeeled fruit is ideal for school lunch programs and restaurants.

Keeping oranges fresh is another citrus-oriented task we've taken on. Oranges that have been covered with our specially designed coating will stay fresh for up to 3 weeks at room temperature. In that time, fruit treated with the usual grocer's coatings will look shrunken and discolored.
Citrus aurantium - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-042.jpg
Pomeranze. A blühender und fruchtender Zweig, natürl. Grösse; B Frucht, desgl.; 1 Blüthe nach Entfernung der Kronblätter, vergrössert; 2 Blüthe im Längsschnitt, desgl.; 3 Kronblatt, desgl.; 4 Staubgefässbündel, desgl.; 5 Stempel mit Staubgefässbündel, desgl.; 6 reife Frucht im Querschnitt, natürl. Grösse; 7 unreife Fruchtrinde im mikroskopischen Querschnitt;