Cząstka elementarna

Cząstka elementarnacząstka, będąca podstawowym budulcem, czyli najmniejszym i nieposiadającym wewnętrznej struktury. Niemniej pojęcie to ze względów historycznych ma trochę inne znaczenie.

Badaniem tych cząstek zajmuje się fizyka cząstek elementarnych.

Historia

Pojęcie cząstki elementarne wprowadzono w latach 1930–1935 i oznaczało ono elektron, proton, neutron i kwant pola elektromagnetycznego (foton). W tamtych czasach uznawano, że cała materia zbudowana jest z tych cząstek.

W latach późniejszych odkryto miony, mezony, hiperony i wiele innych cząstek oraz ich antycząstki, początkowo wszystkie były uznane za elementarne. Obecnie znanych jest ponad 200 takich cząstek[1], większość z nich współcześnie nie jest już uważana za elementarne.

Próby zmiany definicji

Wśród fizyków nie ma obecnie jednomyślności w uznaniu definicji cząstki elementarnej, choć przeważa pogląd, że cząstkami elementarnymi są te wszystkie cząstki, które są niezbędne do wyjaśnienia własności wszystkich form materii, i tylko te, których nie można wyjaśnić przez inne cząstki. Z definicji tej wynika, że są one jednocześnie podstawowym budulcem materii i nie posiadają wewnętrznej struktury.

Tak zwana hipoteza demokracji cząstek zakłada, że wszystkie cząstki są sobie nawzajem potrzebne i nawzajem tłumaczą się teoretycznie. W myśl tego poglądu oraz ze względów historycznych terminu cząstki elementarne używa się czasem także w odniesieniu do hadronów (czyli do kilkuset cząstek jak proton, czy neutron, niebędących w istocie cząstkami elementarnymi).

Terminu tego używa się jednak tylko w kontekście, w którym rozumiany jest jednoznacznie.

Niejednoznaczności w definicji spowodowały wprowadzenie pojęcia cząstki fundamentalne określające cząstki elementarne w myśl pierwszej definicji.

Ścisła definicja cząstek elementarnych (w znaczeniu fundamentalnych) oznacza, że w miarę postępu badań pewne cząstki mogą przestać być uznawane za elementarne[2].

Cząstki elementarne w strukturze materii

Z cząstek elementarnych zbudowane są wszystkie inne cząstki. Na przykład atomy zbudowane są z mniejszych cząstek takich jak elektrony, protony i neutrony. Protony i neutrony są również cząstkami złożonymi z innych, bardziej podstawowych cząstek – kwarków. Najważniejszym problemem w fizyce cząstek jest znalezienie czegoś, co można uznać za cząstki fundamentalne, z których, jak z budulca, złożone byłyby wszystkie inne cząstki „elementarne”, a które same nie byłyby już złożone z niczego innego.

Cząstki elementarne modelu standardowego

Model standardowy wprowadza:

Fermiony

Dwanaście rodzajów fermionów podzielonych jest na trzy rodziny, po cztery cząstki w każdej. Sześć z nich to kwarki, pozostałe sześć to leptony. Trzy z leptonów są neutrinami (obojętnymi elektrycznie), dalsze trzy mają ładunek elektryczny -1: elektron, mion i taon.

rodzina Irodzina IIrodzina IIIładunek elektryczny
elektron (e)
neutrino elektronowe (νe)
mion (μ)
neutrino mionowe (νμ)
taon (τ)
neutrino taonowe (ντ)
–1
0
leptony
kwark górny (u)
kwark dolny (d)
kwark powabny (c)
kwark dziwny (s)
kwark wysoki (t)
kwark niski (b)
+2/3
–1/3
kwarki

Oprócz tego należy uwzględnić dwanaście rodzajów antycząstek do wymienionych tu fermionów. Antycząstką elektronu jest pozyton o ładunku +1, dodatni mion jest antycząstką mionu, zaś dodatni taon antycząstką taonu. Antykwarkami są: antykwark górny antykwark dolny antykwark powabny antykwark dziwny antykwark wysoki i antykwark niski Antyneutrina to antyneutrino elektronowe antyneutrino mionowe i antyneutrino taonowe

Jak dotąd nigdy nie zaobserwowano kwarków i antykwarków w stanie wolnym, tzn. niepołączonych w inne cząstki. Kwark może łączyć się z antykwarkiem, tworząc mezon: kwarki charakteryzują się „kolorem” – odpowiedni antykwark obdarzony jest wówczas „antykolorem”. Kolor i antykolor znoszą się wzajemnie, dając w wyniku kolor biały, co oznacza kolor obojętny (nie ma to nic wspólnego z kolorami widzianymi, jedynie taka jest terminologia). Kwarki mogą też łączyć się z innymi kwarkami w grupy po trzy, tworząc bariony: kwark „czerwony” łączy się z „zielonym” i „niebieskim”. Ich kolory znów znoszą się dając kolor biały, czyli znów brak ładunku koloru. Trzy antykwarki, „antyczerwony”, „antyzielony” i „antyniebieski” w połączeniu dają antybarion o kolorze „antybiałym”, co oznacza, że antybarion również nie przejawia ładunku koloru. Kolor i antykolor są jedynie cechami kwarków i antykwarków i nie mogą istnieć oddzielnie od nich.

Same kwarki mogą przenosić ładunek elektryczny, który jest ułamkową częścią ładunku elementarnego, ale jak dotąd w przyrodzie nie został on zaobserwowany – model standardowy przewiduje, że kwarki łączą się w taki sposób, że wypadkowy ładunek powstałej cząstki jest całkowitą krotnością ładunku elementarnego. Ładunek przenoszony przez kwarki może być równy +2/3 lub –1/3 ładunku elementarnego, antykwarki przenoszą wówczas ładunek –2/3 lub +1/3.

Bozony

Struktura mezonu pi (tzw. pionu ) złożonego z kwarka górnego i antykwarka dolnego związanych silnym oddziaływaniem przenoszonym przez gluony.

Z 12 rodzajów bozonów 8 to tak zwane gluony. Są to obojętne cząstki o masie spoczynkowej zero, obdarzone jednocześnie „kolorem” i „antykolorem”. Gluony są podobne do mezonów, jednak są kolejnym rodzajem cząstek fundamentalnych – nie są zbudowane z kwarków, ani nie są kwarkami. W przypadku gluonów kolor i antykolor nie znoszą się wzajemnie: istnieją gluony niosące kolor „czerwony”/„antyzielony”, co w przypadku mezonów nie jest możliwe. Gluony są odpowiedzialne za przenoszenie oddziaływań silnych.

Z pozostałych bozonów fundamentalnych trzy: wuony ( ) i zeton są odpowiedzialne za przenoszenie oddziaływań słabych. Ostatnim bozonem fundamentalnym jest foton, który pośredniczy w przenoszeniu oddziaływań elektromagnetycznych. Bozonami, czyli cząstkami o spinie całkowitym, są również mezony. Jako złożone z kwarków nie są jednak bozonami fundamentalnymi.

Nowe teorie

Obecnie zaczyna panować przekonanie, że model standardowy jest teorią tymczasową i trwają intensywne prace nad znalezieniem teorii bardziej podstawowej – być może cząstki uważane za „elementarne” przez model standardowy, w nowej teorii okażą się cząstkami złożonymi; fizycy mają też nadzieję, że będzie ona zawierała cząstki nieujęte w modelu standardowym. Chodzi tu przede wszystkim o hipotetyczne grawitony, które miałyby być odpowiedzialne za przenoszenie oddziaływań grawitacyjnych. Ogólna teoria miałaby łączyć wreszcie wszystkie cztery typy podstawowych oddziaływań w przyrodzie.

Według teorii superstrun, każda cząstka fundamentalna jest przejawem innego rodzaju drgań superstruny (struny drgają bezustannie w sposób podobny jak fale stojące: cząstki miałyby być obrazem drgań analogicznie jak orbitale atomowe w modelu atomu Bohrawęzłami fali stojącej według teorii fal materii). Wszystkie struny są takie same, różne są jedynie sposoby ich wibracji. Masywniejsze cząstki odpowiadają drganiom strun o większej energii. W teorii superstrun jednakże cząstki nie zawierają strun – one są strunami.

Istnieje też grupa modeli zwanych supersymetrycznymi. Przewiduje ona, że każda ze znanych cząstek ma swego, nieodkrytego jeszcze, supersymetrycznego partnera, zwanego s-cząstką. S-cząstki mają większą masę niż „zwykłe” cząstki: rozważania teoretyczne sugerują, że masa ich może leżeć w obszarze kilkuset GeV do 1 TeV, czyli nieco poza zasięgiem istniejących akceleratorów.

W mechanice kwantowej dekoherencja kwantowa zakłada ponadto oddziaływanie obiektu z otoczeniem w sposób nieodwracalny eliminujące splątanie kwantowe. Stan kwantowy jest stanem superpozycji. Zgodnie z wynikami badań nie ma nigdzie żadnych cząstek elementarnych póki nie nastąpi ich obserwacja, tj. dekoherencja kwantowa[4].


Przypisy

  1. C. Amsler et al. (Particle Data Group), 2008 Review of Particle Physics, Physics Letters, B667, 1 (2008) and 2009 partial update for the 2010 edition wylicza około 220 cząstek o statusie „pewne” lub „niemal pewne” (nie licząc antycząstek).
  2. Cząstki elementarne, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-22].
  3. Według innej definicji materię stanowią także bozony.
  4. Bruce Rosenblum, Fred Kuttner, Quantum Enigma: Physics Encounters Consciousness, Second Edition, Oxford University Press; 2011, ​ISBN 0-19-975381-4​.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Quark structure pion.svg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Harp (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
The quark structure of the positive pion+). The positive pion is comprised of an up quark and an anti-down quark. The strong force is mediated by gluons (wavey). The strong force has three types of charges, the so called red, green and the blue. Here the up has blue, the anti-down anti-blue colour charge, so the pion is colour neutral.
Cząstki elementarne.mp3
Autor: Borys Kozielski, Licencja: CC BY 4.0
Podkast z serii Nauka XXI wieku, realizowany przez Borysa Kozielskiego w Fundacji "Otwórz się"