Częstochowski Obszar Rudonośny

Dawny budynek Zjednoczenia Górnictwa Rud Żelaza, obecnie Urząd Miasta w Częstochowie

Pomnik kopalni rud żelaza w Konopiskach

Przekrój hałdy kopalni „Józef” w Jastrzębiu

Częstochowski Obszar Rudonośny lub Częstochowskie Zagłębie Rudonośne lub Częstochowski Okręg Rudny – złoża rud żelaza ciągnące się od Zawiercia po Wieluń na długości około 120 kilometrów, przy szerokości złoża od 2 do 20 kilometrów, powstały w środkowym okresie ery mezozoicznej (jura środkowa, dogger).

Złoża

Złoża rudy żelaza na terenie Polski występują w czterech obszarach. Oprócz Zagłębia Częstochowskiego, wyróżnia się Zagłębie Staropolskie, Zagłębie kujawskie (łęczyckie) oraz Obszar Dolnośląski. Na obszarze częstochowskim występują sferosyderyty i ruda pokładowa.

W zagłębiu Częstochowskim udokumentowano 27 złóż, w kategoriach A+B+C1 i C2 o łącznych zasobach rud żelaza 426 mln Mg (w przeliczeniu na żelazo 128 mln Mg). Granicę zachodnią ustalono na podstawie prowadzonych od wieków robót górniczych, które lokalizowane były na wychodniach. Jako granicę północną przyjęto linię przebiegającą przez miejscowości Naramice, Nietuszyna, Skrzynno, gdzie w 1938 roku badania prowadził Państwowy Instytut Geologiczny. Wschodnią granicę przyjęto jako umowną, wynikała ona z zasięgu rozpoznania i udokumentowania zasobów syderytów ilastych w kategoriach C1 i C2. Zapadnie warstw iłów rudonośnych przebiega w kierunku północno-wschodnim, nachylenie wynosi 1-3°. Opisany wyżej obszar ma podłużny kształt długości około 130 km i szerokości od 2 do 15 km a jego powierzchnia wynosi około 1200 km².

Ruda występuje pod dwoma postaciami: jako sferosyderyt (owalne konkrecje o średnicy ok. 0,15 m, zawartość żelaza do 41% Fe) i ruda pokładowa – główne bogactwo częstochowskich złóż, o średniej grubości 0,15–0,35 m i zawartości 28–33% Fe. Substancją rudną w obu przypadkach jest węglan żelaza FeCO₃, wymieszany z minerałami ilastymi oraz węglanami wapnia, magnezu i kwarcu.

Serię rudonośną dzieli się na trzy poziomy. Najwyżej zalegający poziom stropowy, składający się najczęściej z dwóch pokładów o grubości do 15 cm. Na głębokości 30-50 metrów poniżej poziomu stropowego występuje poziom środkowy. Charakteryzuje się on zmienną miąższością, zwykle wyróżnia się w nim 3 warstwy rudy. Na głębokości 75 m pod poziomem środkowym zalega pokład spągowy, najważniejszy pod względem górniczym. Składa się z kilku warstw o grubości dochodzącej do 0,4 m. Poszczególne warstwy mieszczą się zwykle w furcie 1,2 m.

Eksploatacja

Hałdy niektórych kopalni rud żelaza

Hałda kopalni „Aleksander” w Jastrzębiu

Hałda kopalni „Piotr” w Jastrzębiu

Hałdy kopalni „Piotr” w Jastrzębiu

Hałda kopalni „Dębowiec” w Dębowcu

Hałda kopalni „Niwy” w Osinach

Hałda kopalni „Teodor” w Osinach

Hałda kopalni „Tadeusz” w Hucie Starej A

Hałda kopalni „Włodzimierz” w Hucie Starej A

Hałda kopalni „Tadeusz II w Nowej Wsi

Hałda kopalni „Huta Nowa” w Poczesnej

Hałda kopalni „Szczekaczka” w Kolonii Brzezinach

Pozostałości po jednym z szybów kopalnianych w Zumpach

Pozostałości po dawnej sztolni w Zumpach

Hałda kopalni „Kuźnica” w Kuźnicy

Hałda kopalni „Barbara” w Dźbowie

Hałda kopalni „Bolesław” w Dźbowie

Hałda kopalni „Karol” w Dźbowie

Hałda kopalni „Franciszek stary” w Liszce Dolnej

Hałda kopalni „Franciszek stary” w Liszce Dolnej

Hałda kopalni „Franciszek stary” w Liszce Dolnej

Hałda kopalni „Franciszek stary” w Liszce Dolnej

Hałda kopalni „Franciszek” w Gnaszynie Górnym

Hałda kopalni „Paweł IV” w Gnaszynie Górnym

Hałda kopalni „Paweł V” w Gnaszynie Górnym

Hałda kopalni „Paweł VI” w Liszce Dolnej

Hałda kopalni „Wręczyca” we Wręczycy Wielkiej

Budynki nadszybia kopalni

Szyb krż „Dębowiec” w Dębowcu

Szyb krż „Tadeusz II” w Nowej Wsi

Szyb krż „Barbara” w Dźbowie

Piece prażalnicze dawnych ZGH Sabinów

Przedmiotem eksploatacji był poziom spągowy i środkowy. Od XIV wieku ludzie zamieszkujący region częstochowski wydobywali rudy i poprzez proces wytapiania otrzymywali z nich żelazo. Na przełomie XIX i XX wieku czynnych było 21 kopalń. Liczba ta ulegała zmianie. Po II wojnie światowej, na początku lat 50. XX wieku nastąpiło wyraźne i dynamiczne zwiększenie prac geologiczno-rozpoznawczych za rudami żelaza w regionie częstochowskim. Od 1950 roku rozpoczęto budowę 15 nowych kopalń, a do roku 1964 wybudowano ich 25. Na przestrzeni XX wieku eksploatację rud żelaza prowadzono w 7 rejonach: Żarki – Osiny, Jastrząb – Osiny, Bargły – Poczesna – Brzeziny, Konopiska – Łaziec – Dźbów, Gnaszyn – Wyrazów, Wręczyca, Truskolasy – Panki. Czynnych w nich było w różnych okresach 68 kopalń. Andrzej Adamski wyróżnia podział na 16 rejonów: Rejon Przybynów-Ogrodzieniec z obszarem badań Skałka-Rudniki, Rejon Kopalni Rud Żelaza Osiny, Rejon Kopalni Rud Żelaza Dźbów, Rejon Libidza-Olsztyn, Rejon kopalni Kłobuck I, Rejon Kłobuck II, Rejon kopalni XX-lecia PRL w Golcach, Rejon Golce-Hutka, Rejon Kałmuk, Rejon Panki, Rejon Zwierzyniec, Rejon Krzepice-Dankowice, Rejon Krzepicki, Rejon Rębielice-Lubojenka, Rejon Krzepice-Rudniki i Rejon Praszka.

W 1970 roku zapadła decyzja o likwidacji górnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim. Jako pierwszą zlikwidowano w 1970 roku kopalnię „Rudniki” w Rudnikach koło Zawiercia, a ostatnią kopalnię „Wręczyca” we Wręczycy Wielkiej w 1982 roku. W latach 1903–1968 wyeksploatowano złoże na powierzchni 68 km². Częstochowski Obszar Rudonośny jest częścią Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego. W grudniu 1980 roku na terenie kopalni Szczekaczka w Brzezinach udostępniono do zwiedzania muzeum rud żelaza im. Stanisława Staszica w Brzezinach Wielkich. Była to jedyna kopalnia tego typu w Polsce. Od 1989 roku Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie funkcjonuje w parku im. Stanisława Staszica w Częstochowie.

Następstwa

Rozwój górnictwa i hutnictwa w Częstochowskim Obszarze Rudonośnym od XIV do XVII wieku przyczyniał się do powstawania nowych osad, gdzie zakładano kuźnicę i wydobywano rudę. Od zakładanych kuźnic brały początek nowe miejscowości, m.in. Poczesna, Błeszno, Gnaszyn, Panki. Wzrost wydobycia rud i budowa nowych zakładów na przełomie XIX wieku, a następnie po II wojnie światowej spowodował rozwój miejscowości. We wsi Raków (obecnie dzielnica Częstochowy) przy hucie Bernarda Hantkego wybudowano osiedle dla robotników, przeprowadzono elektryfikację, wybrukowano ulice, zbudowano szkołę i kościół. Po II wojnie światowej wybudowano osiedla dla robotników ze szkołami i przedszkolami oraz charakterystyczną Aleją Pokoju. Osiedla robotnicze powstały w Hucie Starej B, Dźbowie, Blachowni, pojedyncze bloki przy ul. Piłsudskiego czy w al. Wolności w Częstochowie. Przedsiębiorstwa Kopalni Rud Żelaza budowały placówki oświatowe. W 1979 roku na rzece Konopce, Kopalnia Rud Żelaza „Barbara” w Dźbowie wybudowała zalew Pająk w Konopiskach. Z wypompowywanej w kopalni „Dębowiec” w Dębowcu wody kopalnianej stworzony został zalew w Olsztynie (obecnie wyschnięty)^[1]. Przedsiębiorstwa kopalniane sponsorowały kluby sportowe, m.in." Olimpia" Huta Stara, „Lot” Konopiska, Górnik Dźbów, huta Częstochowa sponsorowała klub Raków Częstochowa.

W wyniku rabunkowej działalności kopalnianej nastąpiła też degradacja środowiska na terenach pokopalnianych.

Po zamknięciu kopalni rud żelaza w latach 80. XX wieku w infrastrukturę pokopalnianą wykorzystano na prywatne kuźnie, zakłady związane z przemysłem żelaznym.

Do kuźniczej, górniczej lub hutniczej tradycji nawiązują herby wsi i gmin Konopiska, Poczesna, Panki oraz miast Blachownia i Poręba.

Widok z hałdy kopalni „Paweł IV” w Gnaszynie Górnym (Częstochowa). Od lewej: zbocze hałdy kopalni „Paweł I”, hałda kopalni „Franciszek” w Gnaszynie Górnym, w oddali hałda kopalni „Jerzy II” w dawnej wsi Golążnica (Łojki), oraz hałda kopalni „Jerzy IV”.

Kopalnie rud żelaza

Oprócz wymienionych tutaj istniały kopalnie w okolicach wsi Kopalnia, „Gluckauf” i „Józef” w Kalei, „Aleksander” w Jastrzębiu, „Klepaczka” w Kamienicy Polskiej, „Katarzyna” w Wygodzie. Przed 1833 rokiem wydobywano żelazo do wielkiego pieca w Jaworzniku. W XVI wieku wydobywano rudę w Porębie w powiecie zawierciańskim. Rozwijał się tam wytop żelaza i stali. Po 1795 r. wybudowano piec odlewniczy, którego pozostałością jest wieża wyciągowa z 1798 roku. W Osinach, Konopiskach?, Dźbowie, Sabinowie i Kłobucku znajdowały się piece prażalnicze.

Kopalnia rud żelaza znajdowała się w okolicy wsi Zumpy. Piece hutnicze znajdowały się w Chwostku, Bruśku i Tworogu.

Kuźnice

Kuźnica, obecnie młyn w Kuźnicy Starej

Już na początku XII wieku istniały kuźnice w Bobolicach, Koziegłowach, Olsztynie. Produkowały one żelazo na potrzeby warowni. W XVI wieku pod nazwami młynów pojawiają się również nazwy hut i kuźnic. W końcu XIV wieku w rejonie Częstochowy czynnych było 10 kuźnic. Wszystkie budowano przy ciekach wodnych, na których tworzono tamy. Do poruszania mechanizmów napędzających urządzenia kuźnic, wykorzystywano energię spiętrzonej wody. Paliwem był węgiel drzewny wypalany z drewna pozyskiwanego z wyrębu pobliskich lasów. Każda kuźnica zatrudniała przeciętnie od 6 do 12 kuźników, przy obsłudze trzech stanowisk, tj. pieca dymarskiego, pieca kowalskiego i młota kuźniczego. Rocznie wytapiano 12-17 ton żelaza. Do wytopienia jednej tony żelaza potrzeba było przeciętnie 5,2 ton rudy i tyle samo węgla drzewnego.

Rudę żelaza przywożono do Częstochowy nawet z odległego o 60 km Osjakowa. Kuźnica została tam założona w 1563 roku. Jeszcze w okresie międzywojennym w okolicach Osjakowa (Józefina, Jasień, Czernice) wydobywano rudę i transportowano ją do huty „Kościuszko” i „Pokój” na Śląsku oraz do Częstochowy.

Huty

Huta w Pankach

W okresie staropolskim funkcjonowała huta w Pankach. Została wybudowana na podstawie istniejącej od 1374 roku kuźnicy. Znaczny rozkwit przeżyła po przejęciu przez Mikołaja Wolskiego w 1605 roku. W XVII wieku odlewała między innymi działa dla klasztoru Jasnogórskiego. W XIX wieku był to zakład wielkopiecowy. Hutę zlikwidowano w 1881 roku, gdy produkcja stała się nieopłacalna.

Huta w Blachowni

W 1610 roku w Blachowni uruchomiona została manufaktura i piece hutnicze. Mikołaj Wolski wybudował tu blacharnię. W latach 1835–1837 Bank Polski zbudował hutę żelaza z maszyną parową oraz odlewnię blachy. W latach 50. XX wieku hutę rozbudowano. W 2002 roku upadł Zakład Elektryczno Metalurgiczny EMA-Blachownia SA. Następnie fabryka należała do PPUH Bostal. Od 2010 roku i upadku PPUH Bostal, produkcję rozpoczęła nowa fabryka WULFER sp. z o.o.

Huta w Zawierciu

7 listopada 1897 roku zatwierdzono statut Towarzystwa Akcyjnego Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza, którego celem było wybudowanie huty w Zawierciu. Pierwsze warsztaty mechaniczne uruchomiono w 1900 roku. 3 grudnia 2003 spółka Commercial Metals AG przejęła 71% udziałów Huty Zawiercie S.A.

Huta w Częstochowie

Huta w Częstochowie zbudowana została w latach 1896–1902 przez Towarzystwo Zakładów Metalowych Bernard Hantke na powierzchni 64 ha w osiedlu Raków na lewym brzegu Warty w pobliżu kolei warszawsko-wiedeńskiej. Był to najnowocześniejszy i drugi co do wielkości (po Hucie Bankowej) tego typu zakład w Kongresówce. W 2005 hutę przejął ukraiński Związek Przemysłowy Donbasu. Od 2008 roku wydzielono ze struktur Huty dotychczasowy zakład koksownia, która od tego czasu działa jako osobna spółka pod nazwą Koksownia Częstochowa Nowa Sp. z o.o. W 2009 r. ISD Huta Częstochowa Sp. z o.o. sprzedała 100% udziałów w Koksowni Częstochowa Nowa Sp. z o.o. chorzowskiej spółce ZARMEN Sp. z o.o. W 2010 roku Zarząd Alchemia SA poinformował o zawarciu z ISD Huta Częstochowa przedwstępnej umowy sprzedaży Zakładu Produkcji Rur wchodzącego w skład Huty. Sprzedaż Zakładu Produkcji Rur jest kolejnym krokiem w restrukturyzacji Grupy ISD Polska.

Kopalniana kolej wąskotorowa

Kopalnie były połączone siecią kolei wąskotorowej, dowożącej do kopalni belki potrzebne do budowania obudów, zawoziła wykopaną rudę do hut w Częstochowie, Blachowni i Zawierciu. Zawoziła również do pracy pracowników.

Oświata

W Częstochowie istnieją szkoły, które powstały z myślą wykształcenia przyszłej kadry administracji kopalnianej, inżynierów koniecznych w procesie wydobycia rudy, a następnie jej obróbki w hutach.

• Do pracy w górnictwie, jak i hutnictwie przygotowywała Zasadnicza Szkoła Górnicza Zakładów Górniczo-Hutniczych w Sabinowie.
• 5 maja 1946 roku powstała Szkoła Przemysłowa Państwowej Huty „Częstochowa” przy ul. Okrzei, obecnie Zespół Szkół im. Bolesława Prusa w Częstochowie.
• 1 września 1958 roku została otwarta przyzakładowa Szkoła Zawodowa przy Hucie im. Bolesława Bieruta w Częstochowie. Od 2002 roku weszła w skład Zespołu Szkół im. Bolesława Prusa w Częstochowie.
• Od 1946 roku rozpoczęła nauczanie Szkoła Przemysłowo-Górnicza w budynku Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych przy ul. Kościuszki 10, której w 1947 roku zmieniono nazwę na Gimnazjum Przemysłowo-Górnicze, a w roku szkolnym 1951/1952 wprowadzono nazwę: Państwowe Technikum Górnictwa Rud Żelaza. 1 września 1954 roku połączono Technikum Górnictwa Rud Żelaza z Technikum Mechaniczno-Elektrycznym. W 1958 roku przyłączono Zasadniczą Szkołę Górniczą i Wydział Górniczy Zaoczny. Zmieniono nazwę szkoły na Techniczne Zakłady Naukowe Górnictwa Rud, a 31 sierpnia 1981 roku ustalono nową nazwę szkoły: Techniczne Zakłady Naukowe im. gen. Władysława Sikorskiego w Częstochowie^[2].
• W 1949 roku powstała Szkoła Inżynierska przy ul. Dąbrowskiego w Częstochowie. W 1955 roku została przekształcona w Politechnikę Częstochowską, uczelnię o profilu technicznym.

Opieka zdrowotna

W Wygodzie znajduje się drewniany budynek dawnego ambulatorium kopalnianego z pocz. XX w. zbudowanego w Pałyszu. W latach 30. XX w. został przeniesiony w całości na Wygodę.

28 kwietnia 1963 r. otwarto Szpital im. Rudolfa Weigla w Ostrowach koło Blachowni zbudowany przez Zjednoczenie Kopalnictwa Rud Żelaza w Częstochowie. Miał być to szpital górniczy, zapewniający opiekę zdrowotną górnikom i członkom ich rodzin, gdyż początkowo subwencjonowany był w całości z funduszy centralnego budżetu Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza^[3]. Przy „Hucie Częstochowa” wybudowano szpital dla hutników.

Przypisy

Bibliografia

• Halina Podlas, Degradacja środowiska spowodowana działalnością górniczą w rejonie częstochowskim
• Bogdan Snoch, Mała Encyklopedia Częstochowy, Częstochowa, 2002
• Barbara Herba, Dzieje Konopisk i okolic, Konopiska, 2004
• Zasoby mineralne technika i technologia górnicza. mincom.home.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
• Historia Zespołu Szkół im. Bolesława Prusa w Częstochowie

Linki zewnętrzne

• Film Koniec Kopalni Szczekaczka na serwisie internetowym You Tube