Czarna księga cenzury PRL

Tomasz Strzyżewski z Czarną księgą cenzury PRL

Czarna księga cenzury PRL – książka napisana przez Tomasza Strzyżewskiego. Pierwsze wydanie opublikowano w Londynie w 1977 roku w wydawnictwie Aneks.

W 2015 r. Strzyżewski opublikował poprzez Wydawnictwo Prohibita nowe wydanie zatytułowane „Wielka księga cenzury PRL w dokumentach”[1].

Czarna księga... zawiera materiały i dokumenty cenzury z okresu PRL oraz ręcznie przepisywane fragmenty najważniejszego jej dokumentu – zbioru instrukcji, mieszczącego się w „Książce Zapisów i Zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie”, zwanej przez niektórych „biblią cenzorską”.

Zbieranie materiałów do Księgi

Tomasz Strzyżewski zajmował się tym przez 18 miesięcy – praktycznie przez cały okres swego pobytu i pracy w krakowskiej delegaturze GUKPPiW od sierpnia 1975 r. do lutego 1977 r.

Kontrolowano przestrzeganie zasad interpretacyjnej i merytorycznej adekwatności w posługiwaniu się kryteriami cenzury, której dziennikarze i publicyści poddawali siebie samych (autocenzura), jak również tej, którą na terytorium całego kraju stosowały redakcje (cenzura redakcyjna).

Dla zapewnienia sporządzanemu zbiorowi maksimum reprezentatywności, Strzyżewski podporządkował selekcję dokumentów pewnej, z konieczności dość skomplikowanej, koncepcji. Obrał sobie w tym celu cztery kryteria selekcji, aby tak czytelnicy mogli wyrobić sobie na ich podstawie właściwy pogląd na mechanizmy oraz na sens funkcjonowania cenzury w mediach totalitarnego państwa, którym była PRL.

Kryteria te to:

  1. Wymóg, aby w zbiorze tym znalazł się przynajmniej jeden oryginalny egzemplarz dokumentu, mogący reprezentować każdy z funkcjonujących w obiegu wewnętrznym GUKPPiW typów publikacji instruktażowo-sprawozdawczych.
  2. Wymóg, aby do zbioru tego włączyć takie dokumenty, w których znalazłyby odzwierciedlenie najważniejsze wydarzenia społeczne i polityczne w Polsce podczas jego pobytu w tym urzędzie oraz w okresie wcześniejszym, w przypadku gdyby dokumenty takie nie zostały jeszcze komisyjnie zniszczone (z 1974 r.).
  3. Wymóg, aby do zbioru tego włączyć dokumenty odzwierciedlające najważniejsze wydarzenia polityczne za granicą w powyższym okresie.
  4. Wymóg równomiernego (w przedziale czasowym) rozłożenia wytypowanych dokumentów – pomiędzy datą najwcześniejszego z nich a datą ostatniego dnia jego pobytu w urzędzie.

Problem wzajemnego dopasowywania powyższych kryteriów komplikował się z powodu upływu czasu, w miarę którego Strzyżewski sukcesywnie musiał dostosowywać aktualną listę dokumentów do zmieniającej się sytuacji politycznej – tak w kraju, jak i za granicą. Z niektórych musiał rezygnować, by zastępować je innymi, odnoszącymi się do nowych, ważniejszych wydarzeń politycznych (np. konferencji KBWE w Helsinkach, wydarzeń czerwcowych, obchodów 200-lecia niepodległości USA czy zmian w konstytucji). Niemałym utrudnieniem była też świadomość zagrożenia w razie wykrycia jego działalności.

Wywóz dokumentów

Selekcja dokumentów była nieunikniona również i z tego względu, że gotowy ich komplet zmieścić się musiał w gabarytach pakunku, który Strzyżewski zaplanował przemycić pod ubraniem. Przez cały czas, jaki pozostał mu do dyspozycji – tak długi, jak długo trwać miało oczekiwanie na paszport – pozorować musiał sumienne wykonywanie obowiązków służbowych. Inaczej nie udałoby mu się doprowadzić tej pracy do pomyślnego końca.

Strzyżewski ostatni dyżur poprzedzający urlop pełnił z 9 na 10 marca 1977 roku, do godz. 1.30. Ruszył bez zwłoki w drogę. Około południa wyleciał do Warszawy, aby następnie dojechać pociągiem do Świnoujścia. Przez kontrolę celną przeszedł w marynarce i rozpiętym płaszczu, z materiałami przytwierdzonymi do pleców[2]. Wsiadł na prom do Szwecji.

Materiały okazały się na tyle rewolucyjne w swej treści, że początkowo nie wierzono w ich autentyczność[3].

Ostatecznie w 1977 opublikował wywiezione dokumenty w książce zatytułowanej Czarna księga cenzury PRL, wydanej przez wydawnictwo Aneks, które wkrótce okazać się miało rzecznikiem wrogiego mu środowiska politycznego. Będąc posądzonym o chęć zysku Strzyżewski kategorycznie zrzekł się wszelkich honorariów za polskie wydanie publikowane przez Aneks[4].

Prawdopodobnie z uwagi na jego introwertyczny charakter[5] środowisko polonijne były mu nieufne uważając go za osobę niepewną, a nawet za nasłanego agenta[6], podczas gdy to właśnie wobec niego prowadzono dochodzenie[6], podsłuchiwano rozmowy[7][8] i śledzono w Szwecji[9].

Reakcja na Czarną księgę cenzury

Służba Bezpieczeństwa wyrażała zaniepokojenie rozwojem wydarzeń obawiając się wykorzystania tych dokumentów przez „reakcyjną prasę zachodnią”[10].

Lektura książki wywołała poruszenie u znanych ludzi pióra ówczesnej Polski. Stefan Kisielewski w swojej książce Dzienniki[11] tak napisał:

Ci ludzie wszystko wiedzą o swoich zbrodniach i bzdurach, to są cynicy najwięksi, jacy istnieją, groza wieje z tego dokumentu. Myślałem, że o cenzurze wiem wszystko, tymczasem wiedziałem jeszcze mało. Teraz rozumiem, że Ruscy się ruszyli na Czechosłowację, kiedy prasa zaczęła tam drukować bez cenzury. Niewolnik jest niewolnikiem, dopóki o swojej niewoli nie wie. A o takiej postaci cenzury nie wie w Polsce chyba co najmniej 80 proc. ludzi. Niewolnicy, najczystsi niewolnicy!

Władysław Bartoszewski i Andrzej Szczypiorski dostarczyli do sekretariatu premiera list „apelujący o zreformowanie zasad działania urzędu” powodującego „zubożenie życia duchowego, zahamowanie rozwoju nauki i kultury”, podpisany przez czternaście osób, w tym Jana Parandowskiego. Dalsze protesty ogłosiły zarządy Polskiego Towarzystwa Filozoficznego oraz Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, a 162. Konferencja Episkopatu wyraziła dezaprobatę.

Poruszona była również strona państwowa. Odchodzący minister kultury i sztuki Józef Tejchma nazwał Księgę „dokumentem hańby”. Mieczysław Rakowski (ówczesny redaktor naczelny tygodnika „Polityka”) udał się na skargę do członka Komitetu Centralnego Edwarda Babiucha.

W rezultacie na polecenie premiera Piotra Jaroszewicza rzecznik prasowy rządu Włodzimierz Janiurek wraz z szefem GUKPPiW St. Kosickim dokonali przeglądu wytycznych, usuwając około 70% zapisów z ówcześnie obowiązującej wersji księgi cenzorskiej[12].

Po latach, redaktor naczelny „Aneksu” Eugeniusz Smolar powiedział[13]:

Dokumenty wywołały ogromne wrażenie w Polsce i na świecie i bez wątpienia przyczyniły się do zdynamizowania działań opozycji i osłabienia prawomocności władz PRL. [...] To był dynamit polityczny. Zobaczyliśmy, jak delikatnie ten skalpel [cenzury] pracował – oceniano.

W sierpniu 1980 roku na terenie Stoczni Gdańskiej kolportowano egzemplarze Księgi. Problem został też poruszony przez stoczniowców ze Szczecina – punkt 21. ich porozumienia z władzą przewidywał ograniczenie działania GUKPPiW[14].

W XXI wieku

W 2009 miało ukazać się nakładem Narodowego Centrum Kultury nowe, poprawione i uzupełnione wydanie Czarnej księgi cenzury PRL[15]. Pomimo praktycznie zakończonych prac nad książką wydawca zakwestionował treść przedmowy napisanej przez Strzyżewskiego, który uznał takie postępowanie za formę cenzury i nie zgodził się na ingerencje w tekście. W rezultacie przedsięwzięcie pod patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego nie doszło do skutku i druk książki został oficjalnie odwołany.

Po kolejnych sześciu latach, w 2015 Strzyżewski własnymi staraniami opublikował nowe wydanie zatytułowane „Wielka księga cenzury PRL w dokumentach”, poprzez Wydawnictwo Prohibita. Książkę opatrzono kilkoma wypowiedziami[1]:

Wielka księga cenzury PRL w dokumentach w suchy, ale tym bardziej wstrząsający sposób, opowiada o totalitarnych ambicjach władców PRL-u. Materiały pochodzą z lat siedemdziesiątych, z czasów gierkowskich. Z czasów, gdy podobno „socjalizm miał ludzką twarz”, a życie „stało się lepsze, weselsze”. Wielka księga cenzury PRL w dokumentach obnaża i to kłamstwo.

Prof. dr hab. Grzegorz Kucharczyk, Instytut Historii PAN

[...] w Szwecji wydano Czarną księgę cenzury PRL. Po 37 latach czyta się jej zapisy z takim samym zdumieniem, jak wówczas.

Piotr Szubarczyk – historyk, publicysta, IPN Oddział Gdańsk

To rzecz fundamentalna – niezbędna do pełnego opisu dziejów Polski, dla pełnego zrozumienia pragmatyki systemu sowieckiego i dla mechanizmów propagandy, kontroli i inżynierii społecznej w ogóle – pozycja obowiązkowa, która bodaj w wyborze powinna trafić do wypisów szkolnych i na listy lektur uniwersyteckich. (...) Nie ulega wątpliwości, że publikacja Czarnej księgi była najpoważniejszą, najgłębszą demaskacją pragmatyki systemu sowieckiego w Polsce – od czasów rewelacji Światły aż do otwarcia archiwów IPN.

Grzegorz Braun, reżyser, magazyn „Polonia Christiana”

Jedyne zachowane oryginalne „Książki zapisów i zaleceń cenzorskich” zachowały się w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Książki zaleceń wraz z innymi tajnymi dokumentami przekazał do Archiwum Kazimierz Rosadziński – były dyrektor gdańskiej cenzury, który w ten sposób zaprotestował przeciwko represjom władz w 1968 r.[16]

Przypisy

  1. ↑ a b Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. [dostęp 2015-09-21].
  2. ↑ Justyna Błażejowska, Wallenrod cenzury, Gazeta Polska, 14 stycznia 2009, s. 28.
  3. ↑ T. Strzyżewski, Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje.
  4. ↑ Tomasz Strzyżewski: Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje. Wrocław: 2006, s. 100. ISBN 83-922896-3-3.
  5. ↑ Tajne akta w sprawie ucieczki Strzyżewskiego za granicę. [dostęp 2009-03-17].
  6. ↑ a b Opinia Polonii o Strzyżewskim. [dostęp 2009-03-17].
  7. ↑ Podsłuchiwane rozmowy z rodziną w Polsce. [dostęp 2009-03-17].
  8. ↑ Protokół z otwarcia korespondencji. [dostęp 2009-03-17].
  9. ↑ Mapa Lund. [dostęp 2009-03-17].
  10. ↑ Justyna Błażejowska. Strzyżewski – Polski Mitrochin. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 7 (102), s. 67, lipiec 2009. ISSN 1641-9561 (pol.). 
  11. ↑ Stefan Kisielewski: Dzienniki. Warszawa: 1996, s. 924–925. ISBN 83-207-1516-4.
  12. ↑ Justyna Błażejowska. Strzyżewski – Polski Mitrochin. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 7 (102), s. 68, lipiec 2009. ISSN 1641-9561 (pol.). 
  13. ↑ Wypowiedź E. Smolara, „Wielka ucieczka cenzora”, reżyseria: Grzegorz Braun, 1999.
  14. ↑ Protokół ustaleń w sprawie wniosków i postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z Komisją Rządową w Szczecinie, Szczecin, 30 sierpnia 1980 r., Porozumienia społeczne 1980–1981, wybór i opracowanie J. Gmitruk, J. Sałkowski, Warszawa 2005, s. 38.
  15. ↑ „Czarna księga cenzury PRL” po raz pierwszy oficjalnie w Polsce (pol.). [dostęp 2009-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (30 kwietnia 2009)].
  16. ↑ Mariusz Patelski, „Czujni strażnicy demokracji” ludowej. Urząd cenzury w województwie opolskim w latach 1950–1990, Opole 2019.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Tomasz Strzyżewski Czarna Księga Cenzury PRL.jpg
Autor: Anna Kaczmarz / Dziennik Polski, Licencja: CC BY 3.0
Czarna Księga Cenzury PRL w rękach Tomasza Strzyżewskiego.