Czarnodziobek

Czarnodziobek
	Rhodospiza obsoleta
	(Lichtenstein, 1823)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Rodzina	łuszczakowate
Podrodzina	łuskacze
Plemię	Carduelini
Rodzaj	Rhodospiza; Sharpe, 1888
Gatunek	czarnodziobek
Synonimy
	Fringilla obsoleta Lichtenstein, 1823; Rhodopechys obsoleta (Lichtenstein, 1823);
	Fringilla obsoleta Lichtenstein, 1823; Rhodopechys obsoleta (Lichtenstein, 1823);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski

Czarnodziobek (Rhodospiza obsoleta) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Występuje w południowo-zachodniej (głównie Bliski Wschód) i środkowej Azji (aż po Chiny). Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Martin Lichtenstein w 1823^[3] na podstawie holotypu z okolic Buchary w południowym Uzbekistanie^[4]. Nadał mu nazwę Fringilla obsoleta. Opis sporządzony w języku niemieckim zawierał informacje o upierzeniu, wymiarach oraz porównanie do innych łuszczaków^[3]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza czarnodziobka w monotypowym rodzaju Rhodospiza^[5]. Po raz pierwszy czarnodziobka w odrębnym rodzaju umieścił Richard Bowdler Sharpe w 1888^[6]. IOC nie wyróżnia podgatunków^[5], podobnie jak autorzy HBW^[4].

Aktualna (2021) polska nazwa R. obsoleta to czarnodziobek^[7], dawniej nosił nazwę gilak blady^[8]. Nazwy gatunku w niektórych językach nawiązują do pustyń (na przykład anglojęzyczna „Desert Finch”^[4]^[5], rosyjska Пустынный вьюрок^[9]^[10] i hiszpańska Camachuelo desertícola^[4]), mimo że pustynie sensu stricto nie są środowiskiem życia czarnodziobków^[9]^[11].

Morfologia

Długość ciała wynosi 14,5–15 cm, masa ciała 17–28 g^[4]. Wymiary szczegółowe (dla nieokreślonej liczby ptaków obojga płci): długość skrzydła 81–92 mm, długość dzioba (od nasady w czaszce) 13–14 mm, długość skoku 16–18 mm, długość ogona 54–65 mm^[11]. Czarnodziobki to smukłe ptaki o dominacji barwy piaskowej w upierzeniu. Odznaczają się skrzydła i ogon, a w lecie również czarny dziób^[12]. Skrzydła są stosunkowo długie. Dziób mocny, raczej krótki. Wokół nozdrzy występują krótkie szczecinki^[11].

Głowa, płaszcz, gardło i pierś mają barwę piaskowobrązową (płaszcz nieco ciemniejszą). Kantarek i nasada dzioba są u samca czarne^[9], samicę odróżnia brak maski^[11]. Brzuch i pokrywy podogonowe białe. Boki ciała i pokrywy nadogonowe gliniastobrązowe. Pokrywy skrzydłowe mniejsze i średnie mają barwę piaskowordzawą, zaś większe – ciemnobrązową, na skrajach różową^[9]. U samic intensywność i zasięg różowej barwy są mniejsze^[12]. Lotki są czarne z białymi i różowymi krawędziami chorągiewek zewnętrznych. Na złożonym skrzydle dostrzec można biało-różowe pole. Sterówki czarne, zwieńczone szerokim białym pasem. Samice są ogólnie jaśniejsze^[9]. Tęczówka brązowa. Dziób u samców w porze lęgowej czarniawy, ciemnobrązowy, zaś u samców poza sezonem lęgowym i samic – od żółtobrązowego po brązowy. Nogi i stopy brązowe, różowawe^[11].

Zasięg występowania

Zasięg występowania czarnodziobka rozciąga się od południowo-środkowej i południowo-wschodniej Turcji, Syrii, Izraela i północno-wschodniego Egiptu (półwysep Synaj) na wschód po środkową Jordanię, północną i środkową Arabię Saudyjską, Irak (zimujący; pierwszy stwierdzony lęg w 2012^[13]), Kuwejt, Turkmenistan, Uzbekistan, środkowy, południowy i wschodni Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, północno-zachodnie i północne Chiny (Sinciang na wschód po Mongolię Wewnętrzną i Gansu), dalej na południe po północny Afganistan i zachodni Pakistan (Beludżystan). Zasięg obejmuje również południowy Kaukaz i południowy Półwysep Arabski. Część populacji jest wędrowna; zimowiska ciągną się po południowy Afganistan i północny Pakistan (Dystrykt Chitral)^[4]. BirdLife International szacuje zasięg występowania na 11,1 mln km²^[14].

W Jordanii po raz pierwszy czarnodziobki gniazdowały w 1976, zaś w Egipcie – w 1994. W 2013 po raz pierwszy zaobserwowano i udokumentowano aktywność lęgową (m.in. poprzez obserwacje i zdjęcia śpiewającego samca i osobnika z plamą lęgową) czarnodziobków w Armenii^[10]. W kwietniu 2017 pierwszy raz zaobserwowano czarnodziobka na Cyprze (okaz został również sfotografowany)^[15].

Ekologia i zachowanie

Środowiskiem życia czarnodziobków są piaszczyste równiny i obszary półpustynne. Unikają pustyń, zarówno piaszczystych, jak i kamienistych. Zwykle te ptaki obserwuje się w terenach otwartych z porozrzucanymi drzewami lub krzewami, na przykład w oazach, skupiskach saksaułów (Haloxylon), krańcach terenów uprawnych (w tym sadów i winnic). W Azji Środkowej czarnodziobki bywają spotykane w ogrodach w centrach dużych miast, na przykład Biszkeku (stolicy Kirgistanu)^[12]. Odnotowywane były do około 1400 m n.p.m.^[11], w Kazachstanie do 800–1200 m n.p.m.^[9] Pożywieniem czarnodziobków są głównie niewielkie nasiona, pąki i wzrastające pędy oraz nieco owadów^[4]. Żerują głównie na ziemi. Przeważnie przebywają w parach lub grupach liczących do około 20 osobników^[11]. Latają szybko, nieco faliście, odzywając się mruczącym głosem^[12].

Lęgi

Jaja czarnodziobka

Okres lęgowy trwa od marca do lipca^[4]^[9]^[11]. Czarnodziobki gniazdują w oddaleniu 0,2–1,5 km od innych par^[9]. Gniazdo przypomina zwarty kubeczek. Budulec stanowią gałązki, łodygi roślin i źdźbła traw, zaś wyściółkę – puch roślinny, włosy (w tym wełna) i pierze. Gniazda umieszczone mogą być na drzewach (również owocowych), krzewach, w winoroślach^[11], 1–4 m nad ziemią. Buduje je samica, niekiedy z pomocą samca^[9]^[14]. W terenach półpustynnych czarnodziobki często jako miejsca na gniazdo używają tamaryszków (Tamarix) lub Arthrophytum (szarłatowate), na terenach uprawnych – drzew z upraw (śliw Prunus, winorośli Vitis czy pistacji Pistacia), poza tym również eukaliptusów (Eucalyptus), akacji (Acacia), sosen (Pinus), topoli (Populus), morw (Morus)^[14]. Zniesienie liczy 4–7 jaj (zwykle 5 lub 6) o bardzo jasnej, niemal białej, zielononiebieskiej skorupce i średnich wymiarach (n=100) 18,9 na 14,2 mm^[11]. Samica wysiaduje sama przez około 14 dni, karmiona wówczas przez samca. Młode są w pełni opierzone po 12–13 dniach życia. Opiekują się nimi oboje rodzice. W ciągu roku czarnodziobki wyprowadzają dwa lęgi. Po odchowaniu młodych łączą się w stada^[9].

Status

IUCN uznaje czarnodziobka za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International określa trend liczebności populacji jako stabilny^[14].

Przypisy

↑ ^a ^b Rhodospiza obsoleta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
↑ Rhodospiza obsoleta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
↑ ^a ^b Eduard Friedrich Eversmann, Heinrich Lichtenstein: Reise von Orenburg nach Buchara. 1823, s. 132. (niem.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Clement, P.: Desert Finch (Rhodospiza obsoleta). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2018. [dostęp 2018-12-16].
↑ ^a ^b ^c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-01-25]. (ang.).
↑ Richard Bowdler Sharpe: Catalogue of the Birds in the British Museum. T. 12. 1888, s. 282–284.
↑ P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carduelini Vigors, 1825 (wersja: 2020-09-26). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-01-25].
↑ Mielczarek P., Cichocki W.. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. 40 - zeszyt specjalny, 1999.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Desert Finch Rhodospiza obsoleta (Lichtenstein, 1832). Kazakhstan BirdWatching Community. [dostęp 2018-12-16].
↑ ^a ^b V. Ananyan, S.V Drovetski, E. A. Koblik, I.V. Fadeev, S.A. Agayan. The desert finch Rhodospiza obsoleta – a new species for the fauna of Armenia. „The Russian Journal of Ornithology”. 07/2013; 22 (895), s. 1799–1803, 2013. (ros.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Sálim Ali, S. Dillon Ripley & T.J. Roberts: Handbook of the Birds of India and Pakistan. T. 10: Together with Those of Bangladesh, Nepal, Bhutan, and Sri Lanka. Oxford University Press, 1998, s. 165–166.
↑ ^a ^b ^c ^d Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 262–263. ISBN 978-1-4081-3530-3.
↑ Korsh Ararat & Mariwan Rahim. First Scrub Warbler Scotocerca inquieta record and first breeding observations of Desert Finch Rhodospiza obsoleta, for Iraq. „Sandgrouse”. 39 (1), s. 70–71, 2017.
↑ ^a ^b ^c ^d Desert Finch Rhodospiza obsoleta. BirdLife International. [dostęp 2018-12-16].
↑ First ever record of Desert Finch in Cyprus. Kuşkor. The Society for the Protection of Birds and Nature, 21 kwietnia 2017. [dostęp 2018-12-16].

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Rhodospiza obsoleta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).

[iucn-2] Rhodospiza obsoleta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).

[oryg-3] Eduard Friedrich Eversmann, Heinrich Lichtenstein: Reise von Orenburg nach Buchara. 1823, s. 132. (niem.).

[hbwa-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Clement, P.: Desert Finch (Rhodospiza obsoleta). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2018. [dostęp 2018-12-16].

[ioc-5] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-01-25]. (ang.).

[rodzaj-6] Richard Bowdler Sharpe: Catalogue of the Birds in the British Museum. T. 12. 1888, s. 282–284.

[uj-7] P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carduelini Vigors, 1825 (wersja: 2020-09-26). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-01-25].

[mielczareks-8] Mielczarek P., Cichocki W.. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. 40 - zeszyt specjalny, 1999.

[birdskz-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Desert Finch Rhodospiza obsoleta (Lichtenstein, 1832). Kazakhstan BirdWatching Community. [dostęp 2018-12-16].

[armenia-10] V. Ananyan, S.V Drovetski, E. A. Koblik, I.V. Fadeev, S.A. Agayan. The desert finch Rhodospiza obsoleta – a new species for the fauna of Armenia. „The Russian Journal of Ornithology”. 07/2013; 22 (895), s. 1799–1803, 2013. (ros.).

[handb-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Sálim Ali, S. Dillon Ripley & T.J. Roberts: Handbook of the Birds of India and Pakistan. T. 10: Together with Those of Bangladesh, Nepal, Bhutan, and Sri Lanka. Oxford University Press, 1998, s. 165–166.

[spar-12] Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 262–263. ISBN 978-1-4081-3530-3.

[irak-13] Korsh Ararat & Mariwan Rahim. First Scrub Warbler Scotocerca inquieta record and first breeding observations of Desert Finch Rhodospiza obsoleta, for Iraq. „Sandgrouse”. 39 (1), s. 70–71, 2017.

[birdlife-14] Desert Finch Rhodospiza obsoleta. BirdLife International. [dostęp 2018-12-16].

[cypr-15] First ever record of Desert Finch in Cyprus. Kuşkor. The Society for the Protection of Birds and Nature, 21 kwietnia 2017. [dostęp 2018-12-16].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne