Czarnuszka siewna

Czarnuszka siewna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

jaskrowate

Rodzaj

czarnuszka

Gatunek

czarnuszka siewna

Nazwa systematyczna
Nigella sativa L.
Sp. Pl. 584 1753[3]

Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Iraku i Turcji, ale rozprzestrzenił się i obecnie jako gatunek introdukowany rośnie dziko w basenie Morza Śródziemnego. Jest też uprawiany w wielu krajach świata[4]. W Polsce jest uprawiany i czasami przejściowo dziczejący z upraw (ergazjofigofit)[5].

Morfologia

Łodyga
Wzniesiona i rozgałęziona o wysokości 10-40 cm[6].
Liście
Podwójnie pierzastosieczne o równowąskich, nitkowatych odcinkach[7].
Kwiaty
Dość duże, o średnicy do 3 cm, pojedynczo wyrastające na szczycie pędów. Działki kielicha od białych do bladobłękitnych z błękitnym unerwieniem i szczytach seledynowych. Działki okwiatu szerokojajowate, przekształcone w dwuwargowe miodniki osadzone na trzonkach.
Owoce
Składają się z 5 do 10 mieszków, całkowicie zrośniętych ze sobą, pokrytych brodawkami i gruczołami. Nasiona poprzecznie zmarszczone[6], kanciaste, czarne, o silnym aromatycznym zapachu i ostrym, korzennym smaku[7].
Gatunki podobne
Czarnuszka damasceńska (pod kwiatem ma kilka pierzastosiecznych liści)[6].

Biologia i ekologia

Owoce i nasiona

Roślina jednoroczna. Dziko występuje na siedliskach ruderalnych i jako chwast zbożowy. Roślina miododajna, kwitnie od maja do września. Liczba chromosomów 2n=12[5].

Zastosowanie

Nasiona czarnuszki siewnej
  • Roślina użytkowa, znana już w Asyrii[7]. W Starożytnym Egipcie znana co najmniej od 1550 r. p.n.e. Dwa dzbany z jej nasionami znaleziono w grobie Tutenchamona (ok. 1342-1339 r. p.n.e.). Wymieniona jest w biblijnej Księdze Izajasza (28,27-28)[8]. Początkowo prawdopodobnie uprawiana była jako roślina przyprawowa, później dopiero jako roślina lecznicza. O jej leczniczych własnościach po raz pierwszy pisze Dioskurides. W średniowieczu uprawiali ją mnisi w przyklasztornych ogródkach, rosła także w ogrodzie Ludwika Pobożnego[7].
  • Roślina lecznicza:
    • Surowiec zielarski: Nasienie czarnuszki – Semen Nigellae. Z nasion wytwarza się olejek z czarnuszki siewnejOleum Nigelle. Zbiera się je, gdy większość mieszków zmieni barwę na brunatną, co w Polsce następuje w połowie września. Nasiona zawierają do 40% tłuszczu, do 1,5% olejków eterycznych, saponinęmelantynę (silnie trującą dla ryb, ale w dużych ilościach szkodliwą również dla organizmów stałocieplnych), garbniki, gorycz – nigellinę i alkaloid – damasceinę[9].
    • Działanie: Żółciopędne, moczopędne, wiatropędne, przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, przeciwrobacze, przeciwzapalne, grzybobójcze, rozkurczające na mięśnie gładkie, wzmaga wydzielanie mleka, poprawia trawienie, reguluje miesiączkę, obniża poziom cukru i wzmacnia odporność. Wewnętrznie napar z rozdrobnionych nasion jest używany przy nieżytach krtani, oskrzeli i nosa, w chorobach wątroby, przy kamicy żółciowej, skąpomoczu. Zewnętrznie napary używane są przy trądziku, atopowym zapaleniu skóry i grzybicach skóry[7].
  • Sztuka kulinarna[7]:
    • Nasiona czarnuszki mają ostry, korzenny smak i jako przyprawa są dodawane do serów, pieczywa, i niektórych tłustych mięs.
    • Nasiona stosowane były w kuchni staropolskiej m.in. do przyprawiania pieczywa np. podpłomyków[10]
    • Nasiona dodaje się do kiszonej kapusty i ogórków konserwowych.
    • Używane są jako substytut pieprzu w dietach, w których nie wolno używać ostrych przypraw.
    • Olej z nasion jest dodatkiem do niektórych likierów.
    • Olej z nasion wykorzystywany jest w produkcji niektórych słodyczy.
    • Liście mogą być wykorzystywane jako przyprawa – mają więcej witaminy C, niż natka pietruszki.
  • Roślina ozdobna uprawiana na rabatach, a także na kwiat cięty do wiązanek, bukietów itp. (dekoracyjne są również jej owoce)[11]. Jeszcze bardziej dekoracyjne pędy i owoce ma czarnuszka damasceńska[7].
  • Olejku czarnuszki używa się do produkcji perfum[7].
  • W dawnej Polsce była używana przez biedną ludność jako przyprawa zastępująca zbyt drogie dla ludzi przyprawy wschodnie.

Uprawa

Wymaga słonecznego stanowiska i żyznej, stale wilgotnej gleby. Uprawia się ją z nasion, które wysiewa się bezpośrednio do gruntu na początku kwietnia, na głębokość 1-1,5 cm. Rozstaw rzędów 40 cm. Wschodzi po około 14 dniach. Młode siewki rosną bardzo wolno, wymaga więc starannego plewienia. Źle znosi przesadzanie. Uprawiana w ogrodzie zwykle rozmnaża się przez samosiew. W przypadku uprawy dla kwiatów, nie dla nasion, należy przekwitłe kwiaty usuwać, przedłuża to bowiem okres kwitnienia i jego intensywność[7][11].

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2014-12-28].
  4. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-28].
  5. a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  6. a b c Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  7. a b c d e f g h i Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
  8. Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  9. Nigelle : Conseil jardinage, Application en phytothérapie et Recette de cuisine. Jardin de la Biodiveristé. [dostęp 2013-10-06]. (fr.).
  10. Paweł Lis 2009 ↓, s. 177.
  11. a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

Bibliografia

  • Paweł Lis: Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko. Kraków: Libron, 2009. ISBN 978-83-7396-839-4.

Media użyte na tej stronie

Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.
Nsativa001Wien.jpg
(c) AndreHolz z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
File:b1243427731corek_otu_yagi.jpg Nigella sativa, photographed in the Vienna Botanical Garden, Rennweg 14, 1030 Wien, Austria
Nigella sativa MHNT.BOT.2015.34.22.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Nigella sativa, black-cumin, seeds