Czemierniki

Czemierniki

wieś
Zespół zamkowo-pałacowy, widok ogólny
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	radzyński
Gmina	Czemierniki
Liczba ludności (2011)	1443[1]
Strefa numeracyjna	83
Kod pocztowy	21-306[2]
Tablice rejestracyjne	LRA
SIMC	0011179
Położenie na mapie gminy Czemierniki Czemierniki
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Czemierniki
Położenie na mapie województwa lubelskiego Czemierniki
Położenie na mapie powiatu radzyńskiego Czemierniki
51°40′23″N 22°37′54″E/51,673056 22,631667

Czemierniki – wieś w Polsce położona na Wysoczyźnie Lubartowskiej, w województwie lubelskim, w powiecie radzyńskim, w gminie Czemierniki^[3].

Siedziba gminy Czemierniki.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1509 roku^[4], położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie lubelskim w województwie lubelskim^[5].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Czemierniki, a od 1973 r. gminy. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego.

Toponimia

Czemiernikami nazywano ludzi trudniącymi się wyrobem trucizny z rośliny ciemiernik (gwarowo także: ciemierzyca, czemierzyca, ciemiorka, czemiorka) występującej obficie na tym terenie w przeszłości, to od nazwy tej profesji przyjęto nazwę wsi^[6].

Historia

Czemierniki.

Pałac w Czemiernikach.

Pierwsze ślady osadnictwa odnaleziono w miejscowości Niewęgłosz. Znajduje się tam grodzisko datowane na X-XI wiek.

Lokacja wsi Czemierniki przypadła na lata 1253–1325. W latach 1325–1327 w Aktach Kamery Apostolskiej wzmiankowany był kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława. Założono też parafię w archidiakonacie lubelskim w ziemi sandomierskiej. Wówczas to wieś była w posiadaniu rodu rycerskiego Dembińskich herbu Rawicz.

Złoty okres Czemiernik przypadł na XVI wiek po tym gdy w 1509 roku wieś stała się własnością rodu Firlejów. Mikołaj Firlej z Dąbrowicy za zasługi wojenne pod Smoleńskiem otrzymał od króla Zygmunta I Starego przywilej przenoszący Czemierniki na prawo miejskie magdeburskie. Zmienia się wówczas wygląd miasta, otrzymuje ono wydłużony rynek, samorząd miejski i herb. Czemierniki stają się ważnym ośrodkiem handlowo-usługowym. W tym okresie powstał też prawdopodobnie murowany dwór, rozbudowany w latach 1615–1622.

W okresie od października 1625 roku do stycznia 1626, w rezydencji Henryka Firleja schronił się wraz z rodziną i dworem król Zygmunt III Waza, który obawiał się panującej wówczas w Krakowie zarazy.

W 1655 roku miasto zostało zniszczone przez Szwedów. W II połowie XVII wieku przeszło w ręce Jana III Sobieskiego, a następnie w ręce jego syna Jakuba. W 1703 r. zezwolił on Żydom na osiedlanie się w Czemiernikach, oraz wyznaczył dla nich odrębny cmentarz.

W 1719 roku miasto przeszło w ręce Stefana Humieckiego, wojewody podolskiego. Kolejnym właścicielem Czemiernik został Stanisław Małachowski. W 1809 roku miejscowość stała się własnością Urszuli, córki Konstancji i Dominika Radziwiłłów.

Kolejnym właścicielem Czemiernik został generał Wincenty Krasiński, choć formalnym właścicielem był jego syn Zygmunt Krasiński. Majątkiem zarządzał Józef Kotarbiński. Przeprowadzony został wówczas remont pałacu, o czym informuje inskrypcja na pamiątkowej tablicy umieszczonej we wschodniej elewacji.

Okres rozwoju Czemiernik przypada za rządów Henryka Firleja. Ten cieszący się dużymi wpływami w ówczesnej Rzeczypospolitej arcybiskup gnieźnieński i późniejszy prymas Polski zlikwidował zbór kalwiński i założył misję Jezuitów. Sprowadził także architektów, aby stworzyć tu swoją rezydencję.

W latach 1603–1612 powstała murowana świątynia pw. św. Stanisława Biskupa oraz wzniesiona w stylu późnorenesansowym willa włoska wraz z zespołem fortyfikacji bastionowej. Sprowadzając ogrodników z Flandrii, Henryk Firlej założył ogrody, które swojego czasu uchodziły za jedne z najpiękniejszych w Polsce. Miasto dostało też nowy herb, który pozostaje w niezmienionej formie do dzisiaj.

W okresie powstania styczniowego na terenie Czemiernik toczyły się walki płk. Adama Zielińskiego z oddziałami rosyjskimi. 13 stycznia 1870 r. pozbawiono Czemierniki praw miejskich^[7]. W II połowie XIX wieku miejscowość była własnością Edwarda Raczyńskiego. W latach 90. XIX w. odziedziczył ją Karol Roger Raczyński aż do roku 1944. Był on ostatnim właścicielem dóbr Czemiernickich.

W 1918 r., po odzyskaniu niepodległości, Czemierniki stały się siedzibą gminy. Cały teren gminy (11 sołectw i 22 wioski) zamieszkuje ok. 7400 osób.

Po wybuchu wojny w 1939 r., przez okoliczne tereny przeszły oddziały wojskowe kawalerii generała Zygmunta Podhorskiego, stanowiące skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” generała Franciszka Kleeberga. Od 7 do 13 września 1939 r. w pobliskiej leśniczówce przebywała żona marszałka Rydza-Śmigłego. Bardzo szybko na terenie Czemiernik zorganizowały się oddziały partyzanckie, już w 1940 r. sformowały się oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W tym samym czasie Niemcy stworzyli getto dla ludności żydowskiej, oraz dokonali szeregu bestialskich mordów zarówno na ludności polskiej, jak i żydowskiej. Między innymi w 1942 roku rozstrzelanych zostało 36 Żydów, a w 1943 r. 35 Polaków i Żydów podejrzanych o pomoc partyzantom.

W lipcu 1944 roku Czemierniki wyzwoliły wojska sowieckie. W sierpniu 1944 r. rozpoczął funkcjonować Polowy Punkt Ewakuacyjny nr 3 (PPE nr 3)^[8], którego komendantem był mjr Leon Gecow. W składzie PPE nr 3 działała wojskowa komisja lekarska i w ramach tej działalności oraz na podstawie rozkazu dowódcy 2 Armii WP sformowano bazę szpitalną^[9], w tym w dniu 9 grudnia 1944 r. powstał Chirurgiczny Polowy Szpital Ruchomy nr 12. W ramach PPE nr 3, który obejmował rejon^[9] Czemierniki – Kock – Siedlce, znajdował się skład sanitarny^[10] dla potrzeb szpitali należących do szpitalnej bazy 2 Armii WP.

Według danych z 2002 r. w sołectwach na terenie gminy zamieszkuje ok. 5000 mieszkańców. Rolnictwo jest podstawową dziedziną gospodarki. Miejscowość spełnia też funkcję lokalnego ośrodka usługowego oraz zaopatrzeniowego. Na terenie Czemiernik znajdują się instytucje administracyjne (urząd gminy, poczta, bank spółdzielczy), oświatowe (szkoła podstawowa, gimnazjum, biblioteka publiczna) oraz opieki zdrowotnej (ośrodek zdrowia, stomatolog, apteki).

Decyzją metropolity lubelskiego abp Józefa Życińskiego z 21 czerwca 2008 roku erygowany został dekanat Czemierniki. Dziekanem został ks. Józef Stanisław Chorębała – proboszcz parafii Św. Stanisława w Czemiernikach.

Zabytki

Brama pałacowa w Czemiernikach.

Pałac przed 1930

Kościół parafialny w Czemiernikach.

• Zespół zamkowy z lat 1615–1622, wzniesiony przez biskupa płockiego Henryka Firleja w miejscu wcześniejszego dworu alkierzowego z XVI w. Pod koniec XVII wieku własność Jana III Sobieskiego. Od 1719 roku własność wojewody podolskiego Stefana Humięckiego, który przebudował pałac dodając barokowe tympanony i pokrywając go dachem mansardowym. W latach 1783–1809 właścicielem był Stanisław Małachowski. Od 1850 roku właścicielem był Wincenty Krasiński.
• pałac późnorenesansowy zbudowany pierwotnie pod koniec XVI wieku jako renesansowy dwór alkierzowy, przebudowany w latach 1615–1625 na zlecenie biskupa Henryka Firleja prawdopodobnie przez Jana Wolffa i ponownie po 1736 roku w stylu barokowym przez wojewodę podolskiego Stefana Humieckiego i jego syna Ignacego. Dodano wtedy dach mansardowy, późnobarokowe szczyty wolutowe i wykopano płytką fosę wokół pałacu (w stylu a’la Ludwik XVI). W 1850 roku spłonął dach, w miejsce którego około 1852 roku wprowadzono prostą neogotycką attykę kryjącą nową drewnianą konstrukcję dachu oraz zamurowano arkady loggi.
• ceglane fortyfikacje bastionowe w stylu staro-włoskim z bastionami i sklepionymi kazamatami z lat 1615–1625.
• brama zamkowa w stylu manierystycznym
• kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa w stylu renesansowo-manierystycznym z lat 1603–1617
• kaplica pw. św. Ludwika
• dom parafialny „mansjonaria” z 1 poł. XVII w.
• cmentarz żydowski
• układ urbanistyczny z XVI-XVIII wieku
• kapliczka Matki Boskiej z ogrodzeniem
• cmentarz kościelny

Osoby Związane z Czemiernikami

• Mikołaj Firlej – hetman wielki koronny, W 1509 lokował miasto Czemierniki na prawie magdeburskim, gdzie wzniósł też renesansowy zamek
• Karol Roger Raczyński – arystokrata, kierowca rajdowy, właściciel ziemski, właściciel Czemiernik w roku 1903.
• Tadeusz Sławecki – ur. w Czemiernikach, poseł na Sejm RP wielu kadencji, wiceminister w Ministerstwie Edukacji Narodowej

Edukacja

• Szkoła podstawowa im. T. Kościuszki^[11]

Sport

• LKS Orzeł Czemierniki^[12]

Turystyka

• Szlak Renesansu Lubelskiego

Przypisy

Bibliografia

• T. Demidowicz, Dawne miasta i miasteczka dzisiejszego woj. bialskopodlaskiego, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, 1991
• S. Kuraś, Słownik historyczno-geograficzny woj. lubelskiego Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa, 1983
• Kazimierz Płoński: W szeregach służby zdrowia 2 AWP: ze wspomnień lekarza 2 Armii WP. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1969.
• S. Kozłowski, Ekorozwój Gminy Czemierniki, Czemierniki: Zakład Poligraficzny „AWA-DRUK”, 2003
• J. Chomiuk, Czemierniki-perła w dolinie, „Słowo Podlasia”, 2000
• Czemierniki-niesłusznie zapomniane, „Gazeta Wyborcza”, 07-11-1998

Linki zewnętrzne

• Historia Żydów w Czemiernikach na portalu Wirtualny Sztetl
• WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE - CZEMIERNIKI (archiwum). izrael.badacz.org. [dostęp 2011-07-14].
• Czemierniki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 792 .
• Czemierniki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 361 .