Czerwony Wiedeń

Karl-Marx-Hof – modernistyczny blok mieszkalny, zbudowany w latach 1927–1930 przez Karla Ehna w ramach programu intensywnego budownictwa mieszkaniowego realizowanego przez socjaldemokratyczne władze miasta

Metzleinstaler Hof, ok. 1922

Fröhlich-Hof, 1930

Osiedle Wohnanlage Schmelz, 2011

Fuchsenfeldhof, 2012

Viktor-Adler-Hof, 2007

Widholzhof, 2010

Pestalozzi-Hof, 2006

Czerwony Wiedeń (niem. Rotes Wien) – popularne określenie używane wobec stolicy Austrii – Wiednia w latach 1918–1934, kiedy miastem rządziła Socjaldemokratyczna Partia Austrii (niem. Sozialdemokratische Partei Österreichs, SPÖ), która zrealizowała program komunalnego budownictwa mieszkaniowego na 65 tys. mieszkań, a także program zakładania miejskich terenów zielonych oraz wprowadziła reformę szkolnictwa.

Kontekst historyczny

Udział Austro-Węgier w I wojnie światowej doprowadził do rozpadu monarchii i proklamowania w 1918 republiki. W 1919 roku Austria podpisała traktat pokojowy w Saint-Germain-en-Laye, na mocy którego zatrzymała jedynie ziemie dawnego księstwa, ograniczyła liczebność armii oraz zobowiązała się do niełączenia się z Niemcami. Po wojnie Austria znajdowała się w kryzysie gospodarczym, narastały konflikty społeczne i nastroje rewolucyjne.

Po tryumfalnym zwycięstwie socjaldemokratów w wyborach do rady miasta w 1919 roku, pierwszym socjaldemokratycznym burmistrzem miasta został Jakob Reumann (1853–1925)^[1]. Za jego kadencji rozpoczęto program intensywnego budownictwa mieszkaniowego, wielką reformę szkolnictwa oraz program zakładania miejskich terenów zielonych^[1]. W 1923 roku Reumann złożył urząd z powodów zdrowotnych, a jego następcą został Karl Seitz (1869–1950), który przez dziesięć lat wdrażał programy zapoczątkowane przez Reumanna^[2]. 12 lutego 1934 roku, podczas austriackiej wojny domowej, Seitz został aresztowany w swoim gabinecie w ratuszu i bez aktu oskarżenia przetrzymywany w areszcie do końca roku^[2].

Okres socjaldemokratycznych rządów Wiednia w latach 1918–1934 określany jest popularnie mianem Czerwonego Wiednia^[3].

Program komunalnego budownictwa mieszkaniowego

Szybko rozwijający się Wiedeń XIX wieku walczył z problemem niedoboru mieszkań dla stale zwiększającej się liczby robotników^[4]. Na przełomie XIX i XX w. niektóre przedsiębiorstwa wznosiły osiedla z mieszkaniami pracowniczymi dla swoich pracowników, jednak wiele rodzin wynajmowało pokoje lub mieszkania na wolnym rynku^[4]. W okresie I wojny światowej sytuacja wynajmujących pogorszyła się na tyle, że doszło do masowych protestów, które wymusiły wprowadzenie regulacji czynszowych oraz prawa chroniącego lepiej lokatorów przed eksmisją^[4].

Po objęciu władzy w Wiedniu w 1919 roku, socjaliści rozpoczęli realizację swojego programu budownictwa mieszkaniowego^[4]. Początkowe idee oparte na budowie osiedli według koncepcji miast ogrodów ustąpiły ideom wznoszenia „superbloków” ze wspólnymi pralniami, przedszkolami, bibliotekami, warsztatami oraz sklepami^[4]. W ciągu dekady, w „superblokach” powstało 65 tys. mieszkań^[4].

Budownictwo komunalne borykało się wówczas z dwoma problemami: pozyskania odpowiednich terenów pod budowę oraz trudnościami w pozyskiwaniu środków na budowę w okresie galopującej inflacji^[4]. Projekty były finansowane początkowo ze sprzedaży obligacji, a po wyodrębnieniu się Wiednia jako samodzielnego kraju związkowego w 1922 roku z własnych przychodów, w tym z wprowadzonego przez Hugo Breitnera (1873–1946) w 1923 roku specjalnego, progresywnego podatku Wohnbausteuer nałożonego na właścicieli wynajmowanych powierzchni mieszkaniowych oraz podatków od dóbr luksusowych, tzw. „podatków Breitnera”^[4]. Ostra progresja podatku sprawiła, że 0,5% wszystkich wynajmowanych obiektów dostarczało 44,5% przychodu z podatku^[4]. Ponadto sprawiła, że wyzysk przestał się opłacać a ceny gruntów spadły, co z kolei umożliwiło miastu zakup terenów pod budowę nowych osiedli^[4]. Przychody z podatków od luksusu wyniosły w 1927 roku ok. 36% wszystkich wpływów podatkowych miasta, co stanowiło 20% wszystkich przychodów^[4].

W 1919 roku rozpoczęły się budowy bloku mieszkalnego Metzleinstaler Hof, Fuchsenfeldhof i Fuchsenfeldhof oraz osiedli Wohnanlage Schmelz, Rosenhügel i kolonii Rannersdorf^[4]. 21 września 1923 roku władze miasta zatwierdziły pierwszy program mieszkaniowy miasta, który zakładał budowę 25 tys. mieszkań do 1928 roku a został zrealizowany już w roku 1926^[4]. W 1927 roku rada miasta podjęła decyzję o budowie kolejnych 30 tys. mieszkań^[4]. Prężny rozwój mieszkalnictwa komunalnego wpłynął pozytywnie na wzrost poparcia dla socjaldemokratów, lecz doprowadził do załamania na rynku mieszkalnictwa prywatnego^[4]. Antysocjalistyczna propaganda nazywała nowe bloki „blokami wyborców [socjalistycznych]” lub „czerwonymi fortecami” strategicznie rozmieszonymi na terenie miasta^[5]. Konserwatywny rząd Austrii przykrócił wkrótce samodzielną politykę finansową Wiednia^[4]. W 1932 roku Breitner podał się do dymisji a na jego miejsce przyszedł Robert Danneberg (1885–1942)^[4].

Program budowy mieszkań komunalnych nadal kontynuowano – w 1934 roku Wiedeń miał 65 tys. mieszkań tego typu o powierzchni 40–50 m²^[4][a][5]. Wszystkie mieszkania miały własne oświetlenie, wentylację, wodę bieżącą i kanalizację^[4]. W sumie powstały 382 obiekty zaprojektowane przez 199 architektów, m.in. wielu uczniów Otto Wagnera (1841–1918): Karla Ehna (1884–1959), Engelberta Manga (1883–1955) czy Konstantina Pellera (1887–1969)^[4].

Czynsze pobierane za wynajem mieszkań komunalnych były bardzo niskie – w 1926 roku średni czynsz wynosił ok. 4% pensji robotnika^[4].

Reforma szkolnictwa

Głównym autorem reform szkolnictwa w Wiedniu był Otto Glöckel (1874–1935), który pierwsze plany reformy przedstawił w 1917 roku w swojej książce „Das Tor der Zukunft”^[6]. W latach 1918–1920 Glöckel pełnił funkcję podsekretarza ds. zajęć dydaktycznych a w latach 1922–1934 prezydenta wiedeńskiej rady szkół miejskich^[6]. W okresie tym zaprowadził tzw. „wiedeńską reformę szkolnictwa”, nazywaną od jego nazwiska także „reformą Glöckela”, która obejmowała trzy główne kierunki zmian^[7]:

1. Reformę zarządzania szkołami – wprowadzono m.in. izby zrzeszające nauczycieli i stowarzyszenia rodziców;
2. Wprowadzenie tzw. Einheitsschule – jednej ogólnej szkoły średniej w miejsce dualnego systemu Bürgerschule i Unterstufenmittelschule;
3. Reformę programową – zakresu nauczania, podręczników i organizacji pracy lekcyjnej.

Aby stworzyć równe szanse dla wszystkich dzieci, Glöckel dążył do jednolitej organizacji systemu wychowania i edukacji, opartej na trzech stopniach: ogólnej szkoły podstawowej, ogólnej szkoły gimnazjalnej dla dzieci w wieku 10–14 lat i ogólnej szkoły średniej^[6]. Pierwsze ogólne szkoły gimnazjalne ruszyły w roku szkolnym 1919/1920, a od 1923 roku prowadzono pilotażowe programy ogólnej szkoły średnie, których jednak zaprzestano w 1927/1928 roku^[7].

Reforma bazowała na zdobyczach nowoczesnej pedagogiki, m.in. ideach włoskiej lekarki Marii Montessori (1870-1952), rosyjskiego pedagoga Pawieła Błonskiego (1884–1941), amerykańskiego pedagoga Johna Deweya (1859–1952) oraz niemieckiego filozofa Paula Natorpa (1854–1924)^[7]. Glöckel promował nauczanie nakierowane na wolny rozwój osobowości dziecka, wyrabianie zdolności krytycznych i samodzielności^[6]. Stawiał na integrację społeczną oraz eliminację wpływów kościoła katolickiego na nauczanie^[6].

W 1919 roku Glöckel wydał dekret gwarantujący kobietom dostęp do edukacji uniwersyteckiej^[6]. Wydał również dekret, nazywany od jego nazwiska „dekretem Glöckela”, który znosił obowiązek uczestnictwa uczniów i uczennic w lekcjach religii i codziennej modlitwie na terenie szkoły^[6]. W 1922 roku założył Instytut Pedagogiczny Miasta Wiednia dla kształcenia nauczycieli^[6].

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona oficjalna stałej wystawy o „Czerwonym Wiedniu”. [w:] Dasrotewien-waschsalon.at [on-line]. [dostęp 2017-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-27)]. (niem.).