Czosnek

Czosnek
Ilustracja
Czosnek pospolity
– gatunek typowy rodzaju
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Podrodzina

czosnkowe

Rodzaj

czosnek

Nazwa systematyczna
Allium L.
Sp. Pl. 294. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Allium sativum L.[3]

Szczypiorek
Kwiaty czosnku zielonawego Allium oleraceum
Czosnek niedźwiedzi
Cebule czosnku pospolitego („ząbki”)

Czosnek (Allium L.) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae), dawniej zaliczany do osobno wyodrębnianej rodziny czosnkowatych (Alliaceae) lub liliowatych (Liliaceae). Obejmuje około 880[4]–1000[5] gatunków. Rośliny te występują na wszystkich kontynentach półkuli północnej, przede wszystkim w strefie umiarkowanej, ale na południe sięgają strefy równikowej. Na półkuli południowej poza gatunkami introdukowanymi rodzaj obecny jest w Południowej Afryce[5]. Największe zróznicowanie gatunkowe jest w środkowej Azji. W Europie rośnie 117 gatunków[4]. W Polsce 12 gatunków rośnie w stanie dzikim[6].

Istotne znacznie jako rośliny jadalne mają: czosnek pospolity, cebula zwyczajna, por i szczypiorek. Liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne i wykorzystywane jako lecznicze[4].

Morfologia

Łodyga
Gatunki niskie dorastają 15–25 cm, a gatunki silnie rosnące osiągają wysokość nawet 200 cm.
Liście
Odziomkowe, płaskie lub rurkowate. Równowąskie, szarozielone.
Kwiatostan
Baldach lub główka na szczycie bezlistnej łodygi.
Kwiaty
Promieniste, szypułkowe, drobne; płatki jednonerwowe. Pręciki w 2 okółkach po 3; ich nitki szydlaste lub w nasadzie rozszerzone i opatrzone dwoma ząbkami o różnych kształtach – od obłych do ostro szczeciniastych.
Owoce
W formie torebki. Nasiona czarne.
Część podziemna
W formie cebuli pokrytej delikatnymi, suchymi łuskami. Cebula, a także inne części rośliny (mniej) mają charakterystyczny i uważany za jedną z cech rodzajowych zapach.

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany System APG IV z 2016)

Rodzaj należy do podrodziny czosnkowych (Allioideae Herb.) w rodzinie amarylkowatych (Amaryllidaceae) w obrębie rzędu szparagowców Asparagales w kladzie jednoliściennych[2].

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd amarylkowce (Amaryllidales Bromhead), rodzina czosnkowate (Alliaceae J. Agardh), podrodzina Allioideae Herb., plemię Allieae Dumort., podplemię Alliinae Parl., rodzaj czosnek (Allium L.)[7].

Gatunki flory Polski[6]
Inne gatunki (wybór, głównie gatunki uprawiane[10])
  • czosnek alfatuneński, cz. okazały (Allium aflatunense B. Fedtsch.) – gatunek uprawiany
  • czosnek askaloński, cz. szalotka (Allium ascalonicum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek Barszczewskiego (Allium barszczewskii Lipsky)
  • czosnek białawy, cz. Krzysztofa (Allium cristophii Trautv., syn. A. albopilosum Wright)
  • czosnek błękitny, cz. niebieski (Allium caeruleum Pall., syn. A. azureum Ledeb.) – roślina uprawna
  • czosnek bulwiasty (Allium tuberosum Roxb.)
  • czosnek cebula, cebula zwyczajna (Allium cepa L.) – gatunek uprawiany
    • cebula kartoflanka (Allium cepa var. aggregatum G. Don)
    • cebula wielopiętrowa (Allium cepa var. proliferum Targioni Tozzetti)
  • czosnek dęty, cebula siedmiolatka (Allium fistulosum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek dziki, por (Allium ampeloprasum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek dziwny (Allium paradoxum (M.Bieb.) G. Don)
  • czosnek dżungarski (Allium urceolatum Reg.)
  • czosnek kanadyjski (Allium canadense L.)
  • czosnek karatawski (Allium karataviense Regel)
  • czosnek kazachstański (Allium oreophilum C.A. Mey.)
  • czosnek mlecznobiały (Allium galanthum Kar. et Kir.)
  • czosnek modry (Allium cyaneum Reg.)
  • czosnek nadobny (Allium pulchellum Don)
  • czosnek narcyzowy (Allium narcissiflorum Vill.)
  • czosnek neapolitański (Allium neapolitanum Cirillo)
  • czosnek olbrzymi (Allium giganteum Regel) – gatunek uprawiany
  • czosnek osobliwy (Allium nigrum L.)
  • czosnek południowy, cz. złocisty (Allium moly L.)
  • czosnek por, por (Allium ampeloprasum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek pospolity, cz. zwyczajny (Allium sativum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek purpurowy (Allium atropurpureum W. et K.)
  • czosnek rokambuł, cz. wężowy, rokambuł (Allium ophioscorodon Don) – gatunek uprawiany
  • czosnek różowy (Allium roseum L.)
  • czosnek sikkimski (Allium sikkimense Baker)
  • czosnek sinawy (Allium senescens L.)
  • czosnek sycylijski (Allium siculum Ucria)
  • czosnek szczypiorek, szczypiorek (Allium schoenoprasum L.) – gatunek uprawiany
  • czosnek turkiestański (Allium stipitatum Reg.)
  • czosnek wielkolistny (Allium polyphyllum Kar. et Kir.)
  • czosnek wonny (Allium odorum L.)
  • czosnek wysoki (Allium altissimum Reg.)
  • czosnek złocisty (Allium flavum L.)
  • czosnek zwisły (Allium cernuum Roth.)

Zastosowanie i uprawa

Ekspozycja z uprawnymi odmianami czosnku
Zastosowanie
Rośliny uprawne
Wiele gatunków z tego rodzaju wykorzystywanych jest jako warzywa. Do najbardziej popularnych należą: cebula zwyczajna, por, szczypiorek i czosnek pospolity.
Rośliny ozdobne
Wiele gatunków wykorzystywanych jest do ozdabiania ogrodów. Gatunki silnie rosnące stosuje się do tworzenia grup ogrodowych i na kwiat cięty (czosnek olbrzymi), niskie sadzi się na rabatach oraz w ogrodach skalnych. Zasuszone rośliny nadają się także na suche bukiety (czosnek białawy).
Uprawa

Większość czosnków ozdobnych pochodzi z nieleśnych zbiorowisk stepowych lub górskich. Gleba lekka, piaszczysto-gliniasta, wapienna do obojętnej; stanowisko słoneczne, ciepłe, osłonięte (wystawa południowa, zachodnia). Głębokość sadzenia cebul standardowa (3–4 wysokości). Odrębne wymagania ma pochodzący z cienistych lasów czosnek niedźwiedzi. Rozmnażanie poprzez oddzielanie cebul potomnych, a także z nasion. Przed siewem korzystne przemrożenie; wtedy w temperaturze 10–15 °C kiełkują szybko (maksimum 2 tygodnie); wskazany wysiew do pojemników, a następnie pikowanie kępkami lub po 2–3 siewki do doniczek.

Choroby

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-07] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
  4. a b c David J. Mabberley: Mabberley’s Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 23. ISBN 978-1-107-11502-6.
  5. a b Allium L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
  6. a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 29–30, ISBN 978-83-62975-45-7.
  7. Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Allium (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-20].
  8. Wyborcza.pl, torun.wyborcza.pl [dostęp 2020-04-02].
  9. Roślina uznana za wymarłą rosła w Toruniu, Onet Kujawsko-Pomorskie, 7 września 2017 [dostęp 2020-04-02] (pol.).
  10. Ludmiła (red.) Karpowiczowa: Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  11. Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.

Media użyte na tej stronie

Selection of cultivated Alliums.jpg
Autor: Andy Mabbett, Licencja: CC BY-SA 3.0
Selection of cultivated Alliums at the BBC Gardeners' World show, National Exhibition Centre, near Birmingham, England.
Allium schoenoprasum a1.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Allium schoenoprasum (pl. czosnek szczypiorek)
Allium oleraceum kz1.jpg
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kwiatostan czosnku zielonawego, widoczne kwiaty i cebulki. Okolice Ińska (zachodniopomorskie)
Warzywa czosnek002.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Czosnek niedzwiedzi cm02.jpg
Autor: Tomasz Kuran aka Meteor2017, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Czosnek niedźwiedzi nad rzeką pl:Pisią, w lesie w pobliżu pl:Radziejowic.
Allium sativum Woodwill 1793.jpg

William Woodville: „Medical botany“, London, James Phillips, 1793, Vol. 3
Plate 168: Allium sativum (Garlic)
Hand-coloured engraving