Czyżew
| |||||
Czyżew – Urząd Miejski | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Prawa miejskie | 1713–1870 | ||||
Burmistrz | Anna Bogucka | ||||
Powierzchnia | 5,23 km² | ||||
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna | (+48) 86 | ||||
Kod pocztowy | 18-220 | ||||
Tablice rejestracyjne | BWM[2] | ||||
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||||
52°47′45″N 22°19′45″E/52,795833 22,329167 | |||||
TERC (TERYT) | 2013034 | ||||
SIMC | 0395984 | ||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Czyżew (do 2010 Czyżew-Osada) – miasto[3] w Polsce położone w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Czyżew nad rzeką Brok, oddalone o 2,5 km od granicy z województwem mazowieckim. Leży na Mazowszu, w dawnej ziemi nurskiej[4].
Czyżew uzyskał lokację miejską w 1713 roku, zdegradowany w 1870 roku[5]. Prawa miejskie (potwierdzone w 1775 roku), które odzyskał 1 stycznia 2011. Równocześnie do Czyżewa przyłączono wsie Czyżew-Stacja i Czyżew-Złote Jabłko[3][6]. Do końca 2010 roku obowiązywała nazwa Czyżew-Osada[7]. Miejscowość jest siedzibą gminy Czyżew (do 2010 jako gmina Czyżew-Osada).
Historia
Nazwa Cisow występuje w dokumencie z 1187 roku Cisow...cum ecclesia wspomniane jako własność kanoników płockich (Kod. dypl. pol., I, 14)[8].
Wymieniona wśród wsi kasztelanii święckiej w inwentarzu wsi biskupstwa płockiego. W dokumencie z 1239 roku znajdującym się w archiwum diecezjalnym w Płocku (przechowywany jest w płockim Muzeum Diecezjalnym)[9], który tyczy się kasztelanii święckiej jest wymieniona osada Cysevo[10]. Prawdopodobnie zniszczona w XIII w. Ponownie zasiedlona pod koniec XIV w. W najstarszym regestrze kancelarii ks. Janusza z lat 1414–1426 zapisano:
- 1417 – Krystyn z Czyżewa sprzedał Maciejowi z Czyżewa 10 włók w tej wsi, a ks. Janusz nadał prawo niemieckie tym, jak i innym 20 włókom, które jemu przekazał
- 1418 – ks. Janusz dał Wacławowi z Czyżewa 10 włók Ciemna Dąbrowa lasu Łętowo w pow. nurskim
- 1422 – ks. Janusz sprzedał Maciejowi z Czyżewa 10 włók obok tej wsi nad Bugiem
- 1423 – Andrzej z Czyżewa sprzedał braciom Wojciechowi i Piotrowi z Chabdzina z pow. czerskiego 10 włók w Czyżewie[11]
Od XV w. w posiadaniu Czyżewskich herbu Pobóg. W tym czasie uzyskała prawa niemieckie potwierdzone w 1476 r. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo.
W większości nazwy wiosek i osad wywodziły się od nazwisk ich założycieli. I tak na przykład Czyżewo zostało założone przez Czyża. W późniejszym okresie funkcjonowania wspomnianych wsi i osad, od ich nazw wywodziły się nazwiska najbardziej znanych i wpływowych rodzin zamieszkujących określony teren. Zatem w Czyżewie mieszkali między innymi Czyżewscy[12].
Właścicielami Czyżewa była Anna Czyżewska, a od 1596 r. w posiadaniu Godlewskich herbu Gozdawa. W 1738 r. staraniem Marka i Karola Godlewskich, starościców nurskich miejscowość uzyskała przywilej na prawa miejskie, od króla Augusta III[13]. Na prośbę kolejnej właścicielki części Czyżewa – Eleonory z Godlewskich Wodzińskiej potwierdzony został przez sejm w roku 1775[14].
Kolejnym właścicielem miejscowości została w 1779 Anna z Wodzińskich Brzostowska. Od końca XVIII wieku w posiadaniu Tadeusza Skarżyńskiego herbu Bończa, sędziego Królestwa Polskiego i posła ziemi łomżyńskiej. W 1838 w miejscowość przeszła na własność Doroty z Ośmiałowskich, która z mężem Leopoldem Sokołowskim wykupiła kolejne działy oraz folwark Czyżewo Kościelne.
W końcu XIX wieku wieś znajdowała się w powiecie ostrowskim, gmina Dmochy-Glinki, parafia Czyżewo. Osada Czyżewo posiadała w tym czasie kościół parafialny murowany, sąd gminny III okręgu, urząd gminny, szkołę początkową, synagogę i stację pocztową. W 1827 w osadzie znajdowały się 74 domy i 811 mieszkańców[15]. Przeprowadzenie w 1862 roku linii kolejowej Warszawa – Petersburg przyczyniło się do wzrostu liczby osób[14]. W 1860 było – 1508 mieszkańców, w tym 1462 Żydów, a w 1890 – 1984 mieszkańców i 121 domów[15]. W 1899 roku Czyżew liczył 2300 mieszkańców, w tym 94% narodowości żydowskiej[16].
Uwłaszczenie miejscowości nastąpiło w roku 1864, a w roku 1870 utrata praw miejskich. W tym czasie istniały dwie synagogi. Na prostokątnym rynku, obecnie przeciętym drogą krajową 63, do około roku 1900 znajdowały się drewniane kramnice[17].
W 1921 r. wyszczególniono:
- osadę miejską Czyżewo. Naliczono tu 199 budynków z przeznaczeniem mieszkalnym i 3 inne zamieszkałe oraz 1835 mieszkańców (847 mężczyzn i 988 kobiet). Narodowość polską zgłosiło 240 osób, a 1595 żydowską;
- stację kolejową Czyżewo, gdzie znajdowało się 37 budynków mieszkalnych z 311. mieszkańcami (132 mężczyzn i 179 kobiet). Narodowość polską podało 211 osób, a 100 żydowską;
- Czyżewo Kościelne: osadę młynarską i wieś. Łącznie było tu 21 budynków mieszkalnych i 200 mieszkańców (100 mężczyzn i 100 kobiet). Narodowość polską podało 141 osób, a 59 żydowską[18].
5 stycznia 1937 podczas jarmarku doszło w Czyżewie do ataku bojówek endeckich na sklepikarzy żydowskich. Pobito kilkadziesiąt osób, z czego 14 ciężko. Dwie osoby[a] zmarły w wyniku doznanych obrażeń[19][20][21][22][23].
W sierpniu 1941 ok. 1800 czyżewskich Żydów zostało zamordowanych przez Niemców w pobliżu miejscowości Szulborze Wielkie. Dla ok. 200 osób ocalałych z mordu utworzono niewielkie getto przy ul. Polnej[24]. 2 listopada 1942 getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do Zambrowa[24].
Do 1948 roku miejscowość była siedzibą gminy Dmochy-Glinki. W latach 1954–1972 miejscowość znajdowała się w Gromadzie Czyżew-Osada. 31 grudnia 1959 r. do gromady tej przyłączono wsie z Gromady Czyżew-Stacja[25]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.
13 października 2007 honorowe obywatelstwo gminy odebrał podczas specjalnej uroczystości Prezydent RP Lech Kaczyński[26].
W 2008 r. w miejscowości mieszkało 2670 osób, po chwilowym spadku liczby ludności, liczba mieszkańców zaczęła ponownie rosnąć i wynosi aktualnie 2643 osoby[27].
1 stycznia 2011 po ponad 140 latach Czyżew odzyskał prawa miejskie. Do 3 maja 2012 był jedynym miastem w Polsce bez herbu[28].
Szczegółowa historia dotycząca miejscowości znajduje się na stronie Urzędu Miasta[29]
Historia kościoła
Pierwotna parafia pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła i Anny erygowana w 1. połowie XV w. W 1487 r. w związku z remontem wzmiankowany cieśla Grzegorz z Ciechanowca. Kolejny kościół drewniany około 1590. Następny wzniesiony w 1697 przez proboszcza Aleksandra Godlewskiego, konsekrowany w 1710, dotrwał do roku 1800. W jego miejsce powstała drewniana kaplica zrujnowana i zapieczętowana w roku 1855, zawalona przez wichurę w roku 1858. W tym samym roku poświęcenie kamienia węgielnego pod murowany neorenesansowy kościół parafialny (1869–1874), według projektu Leonarda Markoniego. Kościół zbudowany staraniem proboszcza Tomasza Godlewskiego, dzięki pomocy materialnej kolejnych dziedziców Gostkowa- Stanisława Budziszewskiego i Józefa Małowieskiego. Konsekrowany w 1883. W tym czasie zmieniono patronów parafii na św. św. Piotra i Pawła[17].
Obiekty zabytkowe
- kościół par. pw. św. św. Piotra i Pawła, Rynek, 1874
- synagoga, ul. Piwna / Polna, 4. ćw. XIX w.
- park dworski, 2. poł. XIX w.
- drewniana willa, ul. Mazowiecka 12, pocz. XX w.
- cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej[30].
- cmentarz grzebalny założony w roku 1860
- kaplica cmentarna z roku 1868 jako grobowa Józefa Małowieskiego
- grobowiec Stolzmanów z trzeciej ćwierci XIX w.
- grobowiec Godlewskich z 1863 r.
- krypta Sutkowskich z końca XIX w. z herbem Pobóg
- inne nagrobki z końca XIX w.
- krzyż przydrożny 1895 r. fundacji Jana Brulewskigo[31]
Transport
Czyżew leży na trasie drogi krajowej nr 63 oraz drogi wojewódzkiej nr 690.
Z Czyżewa można dojechać do miejscowości:
- Zaręby Kościelne
- Andrzejewo
- Wysokie Mazowieckie (przez Rosochate Kościelne)
- Kołaki Kościelne (przez Rosochate Kościelne i Jabłonkę Kościelną)
- Klukowo
- Brulino-Lipskie
- Boguty-Pianki
- Ciechanowiec (przez Boguty-Pianki)
W dzielnicy Czyżew-Stacja znajduje się dworzec kolejowy PKP Czyżew, skąd można dojechać do Warszawy, Białegostoku, Katowic czy innych miast – linia kolejowa nr 6.
Połączenia autobusowe zapewnia PKS.
Demografia
- Piramida wieku mieszkańców Czyżewa w 2014 roku[1].
Media lokalne
Portale internetowe:
Urodzeni w Czyżewie
- Więcej informacji w kategorii: Kategoria:Ludzie urodzeni w Czyżewie
Zobacz też
- Stary cmentarz żydowski w Czyżewie
- Nowy cmentarz żydowski w Czyżewie
- Synagoga w Czyżewie (ul. Piwna)
Przypisy
- ↑ a b Czyżew w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 11 grudnia 2017 r. w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów oraz wymagań dla tablic rejestracyjnych (Dz.U. z 2017 r. poz. 2355).
- ↑ a b Dz.U. z 2010 r. nr 138, poz. 929.
- ↑ Historia miasta na stronie gminy Czyżew. umczyzew.pl. [dostęp 2019-08-03].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 26–27.
- ↑ Informacja na oficjalnej stronie Urzędu Miejskiego w Czyżewie. 2010-12-29. [dostęp 2013-01-08].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 23 grudnia 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 257, poz. 1741).
- ↑ Czyżew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 382 .
- ↑ ROCZNIKI HISTORYCZNE Rocznik LXXXIV — 2018 BOGUSŁAWA DERYŁO (Koszalin) Rzekomy dokument Konrada mazowieckiego dla biskupstwa płockiego z 1203 roku
- ↑ J. Maroszek, J. Tęgowski, Pogranicze polsko-rusko-litewskie. Rozdział II z Historia Województwa Podlaskiego pod redakcją A. Cz. Dobrońskiego. Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010 r. s. 21.
- ↑ Opracowanie: K Chłapowski i inni, Regesty zapisek najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I (1414-1426), Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn.. MK3.
- ↑ Z. Gloger. Dolinami rzek: opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy. Nakład Ferdynanda Hӧsicka. Warszawa 1903 r. s. 47. dostępna na stronie: archive.org (2012-11-14).
- ↑ Gawarecki, Wincenty Hipolit (1788-1852) Przywileie, nadania i swobody przez krolow polskich, xiążąt mazowieckich i biskupow płockich udzielone miastom woiewodztwa płockiego. Warszawa 1828 s. 72.Przywilej miasta Czyżewa 1738 r.
- ↑ a b S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 254.
- ↑ a b Czyżew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 888 .
- ↑ S. Orgelbrand, S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami. T. IV, Od wyrazu Constans do Dżyhad. Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1899 r. s. 181. – dostępna na stronie: Biblioteki Cyfrowej. (2012-04-22).
- ↑ a b M. Kałamajskiej-Saeed, Katalog Zabytków Sztuki Województwa Łomżyńskiego, Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice. Seria Nowa, Tom IX zeszyt 2. Polska Akademia Nauk i Instytut Sztuki, Warszawa 1986 r. s. 26–27.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 r., tom V, Województwo białostockie, Powiat Ostrów, Gmina Dmochy-Glinki. Warszawa 1924 r. s. 62. dostępny na stronie: Wikimedia Commons (2012-04-22).
- ↑ Anna Karolina Kłys, Kadisz, mediumpubliczne.pl, 10 lipca 2016. [dostęp 2020-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (18 września 2020)].
- ↑ Groby dla ofiar traficznych zajść (w:) Głos Gminy Żydowskiej - Organ Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, lipiec 1937, s. 25
- ↑ Po zajściach w Czyżewie, wycinek prasowy, 9 stycznia 1937
- ↑ Sytuacja w powiecie Wysoko-Mazowieckim, Orędownik, nr 20, 25 stycznia 1937, s. 7
- ↑ Zajścia antyżydowskie w Czyżewie, Zbudzona Polska, Kraków, 12 stycznia 1937, s. 1
- ↑ a b Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 148. ISBN 83-01-00065-1.
- ↑ W. Jemielity, Podziały administracyjne powiatów wysokomazowieckiego i łapskiego w latach 1919–1990 ze Studia Łomżyńskie, tom VII. Łomża 1996 r. s. 108–115.
- ↑ Wizyta Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Czyżewie. 2007-10-16. [dostęp 2013-01-08].
- ↑ Cytuj stronę | url =http://www.umczyzew.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&sub=210&subsub=0&menu=276&artykul=1418&akcja=artykul%7C tytuł =Liczba ludności 2013.
- ↑ Uchwała XVIII/124/12 Rady Miejskiej w Czyżewie z dnia 3 maja 2012 r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi i pieczęci Miasta i Gminy Czyżew oraz zasad ich stosowania.
- ↑ Historia Czyżewa dostępna na stronie: www.umczyzew.pl (2012-04-08).
- ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 grudnia 2011 r. – woj. podlaskie, pow. wysokomazowiecki z www.nid.pl.(2012-04-08).
- ↑ Tamże, s. 29–30.
- ↑ Izrael Baran (lat 58) i Zelig Jeleń (lat 36); Ponadto 42-letnia Józefa Gwardiakowa zmarła w wyniku przypadkowego postrzału z broni policjanta.
Linki zewnętrzne
- Historia Żydów w Czyżewie na portalu Wirtualny Sztetl
- Czyżewo (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 888 .
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podlaskie Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 54.50 N
- S: 52.17 N
- W: 21.45 E
- E: 24.10 E
Autor:
Mapa powiatu wysokomazowieckiego, Polska
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 4.0
24 maja 2014 roku został otwarty zalew w Czyżewie.
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Czyżewa, 2014
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
ul. Duży Rynek 15
Autor:
Mapa gminy Czyżew, Polska
Rzekomy dokument Konrada mazowieckiego dla biskupstwa płockiego z 1203 roku.
Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku Zespół: 79/403/0 jedn. 182.
Autor: Kerfur93, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Czyżew, ul. Piwna / ul. Polna - pierwotnie synagoga, obecnie magazyn, 4 ćw. XIX
W latach 1869-1870 zreorganizowano w Królestwie Polskim listę miast. Odbierano to jako karę za powstanie styczniowe. Ten los spotkał także Czyżew.
W latach 1795-1807 Czyżew znajdowała się w Prusach Nowowschodnich w departamencie płockim w powiecie ostrołęckim. Na terenie miejscowości były 22 budynki mieszkalne. Jest to fragment mapy Nowych Prus Wschodnich (SBB_IIIC_Kart. Q 17030_Blatt 101) z 1795-1800 roku w skali 1: 33 300 (Początkowo wyrysowaniem mapy nowej prowincji pruskiej zajmował się major Kwatermistrzostwa von Stejn, prace trwały w latach 1795-1798, mapę wykonano na 135 arkuszach. Później zdjęcia von Stejna poprawił przez dokonanie własnych pomiarów i obserwacji astronomicznych Jan Krzysztof Textor, nauczyciel matematyki i sztuki wojskowej w szkole artylerii w Berlinie).
Autor: Kerfur93, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Willa, drewn., pocz. XX Czyżew-Osada, ul. Mazowiecka 12, Czyżew
Czyżew przynależny był administracyjnie m.in. Województwo mazowieckie (I Rzeczpospolita) - Ziemia nurska, w latach 1795-1807 w Prusach Nowowschodnich, departamencie płockim, powiat ostrołęcki. Po kongresie wiedeńskim, w 1815 r. powołano do życia Królestwo Polskie. Czyżew znalazł się województwie płockim, powiat ostrowski.
W tym czasie Czyżew znajdował się w gminie Dmochy – Glinki, powiat wysokomazowiecki, województwo białostockie (do 1 października 1927 r. w powiecie Ostrów).
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dworzec kolejowy w Czyżewie został zbudowany w latach 1859-1862 ale najprawdopodobniej było to rok 1861. W czasie budowy kolei na terenie obecnej gminy Czyżew sprawował pieczę Nadzorca Sekcji V Czyżew Drogi Żelaznej St. Petersbursko –Warszawskiej. W 2010 r. budynek ten został odrestaurowany przy współpracy gminy Czyżew oraz PKP Oddziałem Nieruchomości w Warszawie. I na obecną chwilę jest piękną wizytówką miejscowości.