Czynnik XI

Czynnik XI, FXI[a] – zymogenna postać czynnika XIa, jednego z enzymów kaskady krzepnięcia krwi. Podobnie jak wiele innych czynników krzepnięcia, jest proteazą serynową. U ludzi jest kodowany przez gen F11[2][3].

Fizjologia

Czynnik XI jest wytwarzany przez wątrobę i krąży jako homodimer w nieaktywnej postaci. Jego okres półtrwania w osoczu wynosi około 52 godziny[4]. Postać zymogenu jest aktywowana do czynnika XIa przez czynnik XIIa (FXIIa), trombinę i sam FXIa. Ze względu na swoją aktywację przez FXIIa, FXI jest członkiem „szlaku kontaktowego” (który obejmuje HMWK, prekallikreinę, czynnik XII, czynnik XI i czynnik IX)[5]. Czynnik XIa aktywuje czynnik IX poprzez selektywne rozszczepienie wiązań peptydowych arg-ala i arg-val. Z kolei czynnik IXa tworzy kompleks z czynnikiem VIIIa (FIXa-FVIIIa) i aktywuje czynnik X. Inhibitory czynnika XIa obejmują inhibitor proteazy zależnej od białka Z. Jest on niezależny od białka Z, ale jego działanie na czynnik X jest zależne od białka Z, stąd jego nazwa[6].

Struktura

FXI syntetyzowany jest jako pojedynczy łańcuch polipeptydowy, ale krąży jako homodimer. Każdy łańcuch ma masę cząsteczkową około 80 kDa. Przeciętne stężenie FXI w osoczu wynosi 5 μg/ml, co odpowiada stężeniu w osoczu około 30 nM. Gen FXI ma 23 kb długości, 15 eksonów i znajduje się na chromosomie 4q32-35[2].

Czynnik XI składa się z czterech domen, które tworzą, podobną do dysku, platformę wokół podstawy piątej, katalitycznej domeny proteazy serynowej. Jedna z domen ma miejsce wiązania dla trombiny, druga dla kininogenu o wysokiej masie cząsteczkowej, trzecia dla czynnika IX, heparyny i glikoproteiny Ib, a czwarta jest zaangażowana w tworzenie homodimeru[7]. W homodimerze domeny tworzą dwie podobne do dysków platformy połączone ze sobą pod kątem, z domenami katalitycznymi wystającymi z każdej strony dimeru.

Aktywacja przez trombinę lub czynnik XIIa następuje przez rozszczepienie wiązań peptydowych Arg369-Ile370 na obu podjednostkach dimeru. Powoduje to częściowe oderwanie domeny katalitycznej od domen dyskowych, wciąż połączonych z czwartą domeną wiązaniem dwusiarczkowym, ale dalej od trzeciej domeny. Uważa się, że odsłania to miejsce wiązania czynnika IX w trzeciej domenie, umożliwiając uaktywnienie na nim proteazy czynnika XI[8][9].

Rola w chorobie

Niedobór czynnika XI powoduje rzadką hemofilię C, występującą głównie u Żydów aszkenazyjskich. Ocenia się, że dotyczy ona około 8% tej populacji[1]. Rzadziej hemofilię C można spotkać u Żydów pochodzenia irackiego oraz u izraelskich Arabów. Stan ten został opisany w innych populacjach w około 1% przypadków. Jest to zaburzenie autosomalne recesywne, któremu objawia się niewielkimi samoistnymi krwawieniami, ale zabiegi chirurgiczne mogą powodować nadmierną utratę krwi, toteż wymagana jest profilaktyka[10].

Niski poziom czynnika XI występuje również w wielu innych stanach chorobowych, w tym w zespole Noonan[11].

Wysoki poziom czynnika XI jest powiązany z zakrzepicą, chociaż nie jest pewne, co determinuje te zaburzenia i jak poważny jest stan prokoagulacyjny[12].

Uwagi

  1. ↑ Inne nazwy: osoczowy prekursor tromboplastyny – PTA (ang. plasma thromboplastin antecedent); czynnik przeciwhemofilowy C[1], czynnik Rosenthala.

Przypisy

  1. ↑ a b Anna Dmoszyńska-Giannopoulou, Tadeusz Robak, Podstawy hematologii, Lublin: Czelej, 2003, s. 374–382, ISBN 83-88063-94-4, OCLC 749271326.
  2. ↑ a b R. Asakai, E.W. Davie, D.W. Chung, Organization of the gene for human factor XI, „Biochemistry”, 26 (23), 1987, s. 7221–7228, DOI: 10.1021/bi00397a004, PMID: 2827746 (ang.).
  3. ↑ K.H. Buetow i inni, A detailed multipoint map of human chromosome 4 provides evidence for linkage heterogeneity and position-specific recombination rates, „American Journal of Human Genetics”, 48 (5), 1991, s. 911–925, PMID: 1673289, PMCID: PMC1683054 (ang.).
  4. ↑ Wenman Wu i inni, Factor XI homodimer structure is essential for normal proteolytic activation by factor XIIa, thrombin, and factor XIa, „Journal of Biological Chemistry”, 283 (27), 2008, s. 18655–18664, DOI: 10.1074/jbc.M802275200, PMID: 18441012, PMCID: PMC2441546 (ang.).c?
  5. ↑ P.N. Walsh, Roles of platelets and factor XI in the initiation of blood coagulation by thrombin, „Thrombosis and Haemostasis”, 86 (1), 2001, s. 75–82, PMID: 11487044 (ang.).
  6. ↑ H.R. Roberts i inni, Newer concepts of blood coagulation, „Haemophilia”, 4 (4), 1998, s. 331–334, DOI: 10.1046/j.1365-2516.1998.440331.x, PMID: 9873750 (ang.).
  7. ↑ A. Kato i inni, Factor XI gene (F11) is located on the distal end of the long arm of human chromosome 4, „Cytogenetics and Cell Genetics”, 52 (1-2), 1989, s. 77–78, DOI: 10.1159/000132844, PMID: 2612218 (ang.).
  8. ↑ K. Fujikawa i inni, Amino acid sequence of human factor XI, a blood coagulation factor with four tandem repeats that are highly homologous with plasma prekallikrein, „Biochemistry”, 25 (9), 1986, s. 2417–2424, DOI: 10.1021/bi00357a018, PMID: 3636155 (ang.).
  9. ↑ Jonas Emsley, Paul A. McEwan, David Gailani, Structure and function of factor XI, „Blood”, 115 (13), 2010, s. 2569–2577, DOI: 10.1182/blood-2009-09-199182, PMID: 20110423, PMCID: PMC4828079 (ang.).
  10. ↑ P.H. Bolton-Maggs, Factor XI deficiency, „Bailliere's Clinical Haematology”, 9 (2), 1996, s. 355–368, DOI: 10.1016/s0950-3536(96)80068-0, PMID: 8800510 (ang.).
  11. ↑ J. Kosowicz, Endokrynologia kliniczna, [w:] Ryszard Brzozowski (red.), Vademecum lekarza praktyka, wyd. Wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001, s. 790, ISBN 978-83-200-2389-3, OCLC 50417896.
  12. ↑ Michał B. Ponczek, Michał Bijak, Czynniki kontaktu w fizjologicznym krzepnięciu krwi oraz w zakrzepicy, „Nowa Medycyna”, 2/2013, s. 83-88 [dostęp 2020-11-25].

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Media użyte na tej stronie

Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.