Dębno (herb szlachecki)

Dębno

Herb Dębno
Typ herbu	szlachecki
Zawołanie	Dębno
Alternatywne nazwy	Dambno, Sędowojna[1][2]
Pierwsza wzmianka	1406 (pieczęć), 1413 (zapis)

Dębno – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Dębno^[3]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[4]. Dębno jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku^[5].

Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi krakowskiej i sandomierskiej^[6]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Dębno, należy wymienić Oleśnickich^[7] i Czaykowskich^[8].

Dębna używał też Zbigniew Oleśnicki^[9].

Opis herbu

Opis historyczny

Jedna ze stron manuskryptów Jana Długosza, zawierająca opisy polskich herbów

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[4]:

Po przetłumaczeniu:

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Szymona Okolskiego, Wojciecha Kojałowicza i Bartosza Paprockiego, podaje opis^[10]:

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy w polu czerwonem, krzyż srebrny z takąż łękawicą pod lewym ramieniem.

W klejnocie między dwoma rogami myśliwskimi krzyż trójlistny, srebrny, z promieniami pomiędzy ramionami.

Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Aktem unii horodelskiej w 1413 r. herb Dębno został przeniesiony na Litwę. Ród Dębnów reprezentował i przywiesił do aktu swą pieczęć z tym herbem Dobiesław z Oleśnicy. Adoptowany został Wojciech Korejwa^[5].

Najwcześniejsza zapiska sądowa z roku 1416.

Najstarsze pieczęcie: z 1406 Jana Oleśnickiego, sędziego ziemskiego, z 1422 Zbigniewa Oleśnickiego, z 1426 Zawiszy Oleśnickiego, podsędka ziemskiego sandomierskiego, z 1432 Golimunta Nadobowicza, starosty żmudzkiego, z 1500 Jana Siennieńskiego, podkomorzego sandomierskiego^[11]. W archiwach lwowskich miały się także znajdować pieczęcie z tym herbem: z 1431 Jana z Oleśnicy, marszałka wielkiego koronnego i z 1464 Jana z Oleska^[12].

W kilku rękopisach zachował się herb Dębno jako znak ich właściciela. Liber Privilegiorum vencrabilis ecclesise cathedralis et dioecesis Cracoviensis, powstały po 1445 na jednej z kart przedstawia biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego adorującego Marię z Dzieciątkiem a obok herb rodowy. Należący do niego Pontyfikał z około 1430 również ozdobiono tym herbem^[13].

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz^[14].

Ewolucja wizerunku

Wszystkie zapiski średniowieczne opisują herb ogólnie jako krzyż, a w nim łękawicę. Barwy herbu oraz położenie łękawicy względem krzyża miał opisać dopiero Długosz w Klejnotach: „Krzyż biały, pod którego lewem ramieniem biała łękawica w polu czerwonem”. W takiej postaci ustala się ten herb na późniejszych pieczęciach, nagrobkach i w herbarzach. Najdawniejsze wizerunki herbu Dębno, na pieczęciach i nagrobkach z pierwszej połowy XV wieku, wykazują wielką dowolność w umieszczaniu łękawicy w tarczy herbowej: pieczęć Jana Oleśnickiego, sędziego ziemskiego krakowskiego z 1406 ma łękawicę pod prawym – heraldycznie – ramieniem krzyża, na pomniku jego brata, wojewody sandomierskiego Dobiesława z Oleśnicy w kościele w Siennie, na tarczy umieszczonej u stóp rycerza łękawica znajduje się nad lewym ramieniem krzyża, jakkolwiek na chorągwi, którą na tym samym nagrobku trzyma św. Zygmunt, ma one położenie zwyczajne, tzn. pod lewym ramieniem^[3]. Herbarze Bergshammer, Klejnoty przedstawiają Dębno identycznie, tj. w polu czerwonym biały krzyż, pod którego lewym ramieniem łękawica biała^[13].

Klejnot herbu widnieje na pieczęci z 1406 Jana z Oleśnicy i z 1422 należącej do Zbigniewa Oleśnickiego. Z wyobrażeń napieczętnych, a także z opisania pieczęci z 1451 wojewody sandomierskiego przez Jana Zamoyskiego wynika że klejnot Dębna był tautologiczny. Inaczej przedstawiony jest klejnot w Herbach rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego: na hełmie nakrytym koroną, pomiędzy dwoma rogami krzyż zakończony jak gdyby trójlistną koniczyną^[13].

Etymologia

Według Władysława Semkowicza zawołanie „Dębno” należy do grupy proklam o charakterze wybitnie topograficznym. Ma to potwierdzać fakt, że w 1416 występuje rycerz Wawrzyniec z Dębna, herbu Dębno. Miejscowości o nazwie Dębno (jedna z nich mogła dać początek zawołaniu herbu) jest w Polsce kilkanaście, jednakże w ziemi sandomierskiej, związanej z najdawniejszymi dziejami tego rodu, znajdują się obecnie trzy wsie tej nazwy: pod Lasocinem nad Wisłą (brak związków z tym rodem), pod Rakowem (w XV wieku należącym do Dębnów), a także wieś na północnych stokach pasma łysogórskiego, w odległości kilku kilometrów od klasztoru świętokrzyskiego (możliwe związki z Dębnami). Miała także być czwarta wieś Dębno w ziemi sandomierskiej, dziś nieistniejąca (leżała koło Ocina, pod wsią Góry wysokie; prawdopodobnie związana z Dębnami). Nie jest możliwe ustalenie, która z wsi udzieliła swej nazwy zawołaniu rodowemu, a która – odwrotnie, wzięła nazwę od proklamy^[3].

Legenda herbowa

Legendę herbową miał opisać Bartosz Paprocki w Gnieździe cnoty^[15]:

Ten sam Paprocki, miał później zmienić tę opowieść o tyle, że ów rycerz przybyły do Polski miał nie być Tatarem, ale wziętym w niewolę Polakiem, a także że panna, którą poślubił miała być herbu Abdank, dziedziczką na Dębnie i stąd do herbu rycerza przedstawiającego krzyż za pozwoleniem królewskim przyłączono herb Abdank i od dziedzictwa owej panny nazwano powstały herb Dębnem^[15].

Według innej wersji pochodzenie herbu odnoszono do roku 1384 i uważano, że to Litwini z Jagiełłą, księciem litewskim mieli podczas najazdu na Polskę złupić klasztor benedyktynów i zabrać relikwie św. krzyża. Zdobycz ta miała się znaleźć w rękach jednego z panów litewskich – Dowojny czy Donoja. Według Zbigniewa Leszczyca opowiadanie to jest jednak mało wiarygodne, bo Dowojnowie byli herbu Szeliga, a nie Dębno, sam zaś herb Dębno miał być znany znacznie dawniej niż za czasów Jagiełły. Należy nadmienić również że główna linia rodu tj. Oleśnickich z Oleśnicy herbu Dębno notowana jest już 1359 r.^[15]

Filip Kallimach w napisanej przez siebie biografii Zbigniewa Oleśnickiego (Vita et mors Sbignei cardinalis) wywiódł pochodzenie herbu Dębno od Deombrotusa, rzekomego wnuka wspomnianego przez Herodota (IV, 120, 126, 127) władcy Scytów Idantyrsa (ok. 520 p.n.e.). Deombrotus miał objąć władzę nad Polakami i nauczyć ich podstaw cywilizacji, a od jego zniekształconego imienia miało wywodzić się nazwisko rodziny herbowej Dębno, do której należał także kardynał Oleśnicki^[16].

Herbowni

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[17]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla^[18] (129 nazwisk^[19]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Dębno. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Dębno^[19]:

Rody litewskie zostały adoptowane po unii horodelskiej.

Pozostałe nazwiska

Jury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach Ihnatowicz, Żyrkiewicz, Żywień^[20].

Odmiany

Odmiany herbu Dębno Herb Agryppa. (c) Tomasz Steifer z Gdańsk, CC BY 2.5 Herb kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.

Dębno wraz ze swoimi odmianami w Tablicach odmian herbowych Teodora Chrząńskiego (1909). V rząd, IV kolumna.

Galeria

• 

  Herb Dębno w portalu budynku w Rymanowie

• 

  Pieczęć z herbem Dębno

• 

  Ryngraf z herbem Dębno

Zobacz też

• Heraldyka polska
• Ród herbowy
• Lista polskich herbów szlacheckich

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
• Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
• Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
• TadeuszT. Gajl TadeuszT., Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
• Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
• Jury Łyczkowski: Herby szlachty litwińskiej. lyczkowski.net. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).