Dżelada brunatna

Dżelada brunatna
	Theropithecus gelada
	(Rüppell, 1835)
	; Samica
	; Samiec
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Nadrząd	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Papionini
Rodzaj	Theropithecus; I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843
Gatunek	dżelada brunatna
Synonimy
	Rodzaju: Gelada J.E. Gray, 1843; Gatunku: Macacus gelada Rüppell, 1835; Gelada ruppelli J.E. Gray, 1843; Theropithecus senex Pucheran, 1857; Theropithecus obscurus Heuglin, 1863;
	Rodzaju: Gelada J.E. Gray, 1843; Gatunku: Macacus gelada Rüppell, 1835; Gelada ruppelli J.E. Gray, 1843; Theropithecus senex Pucheran, 1857; Theropithecus obscurus Heuglin, 1863;
Podgatunki
	T. g. gelada (Rüppell, 1835); T. g. obscurus Heuglin, 1863;
	T. g. gelada (Rüppell, 1835); T. g. obscurus Heuglin, 1863;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	(c) IUCN Red List of Threatened Species, species assessors and the authors of the spatial data., CC BY-SA 3.0

Dżelada brunatna^[8], dżelada^[9] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Występowanie

Dżelada brunatna występuje w zależności od podgatunku^[10]^[8]:

T. gelada gelada – dżelada brunatna – Etiopia (na północ od jeziora Tana i na zachód od rzeki Takaze).
T. gelada obscurus – dżelada ciemna – Etiopia (na południe od jeziora Tana i na wschód od rzeki Takaze).

Systematyka

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy opisał naukowo w 1835 roku niemiecki przyrodnik Eduard Rüppell nadając mu nazwę Macacus gelada^[4]. Jako miejsce typowe odłowu holotypu Rüppell wskazał góry Semien w Etiopii^[4]^[11]. Jedyny przedstawiciel rodzaju dżelada^[8] (Theropithecus), który opisał w 1843 roku francuski zoolog Isidore Geoffroy Saint-Hilaire^[2].

Taksonomia wewnątrzgatunkowa T. gelada wymaga dalszych badań, zwłaszcza jeśli chodzi o zasięg geograficzny podgatunków^[10]. Ewentualny trzeci podgatunek został odkryty w 1989 roku w prowincji Arsi (obecnie Oromia), ale nie został jeszcze formalnie opisany^[10]. Ten nieopisany takson jest prawdopodobnie synonimem opisanej w 1857 roku formy senex i występuje w południowo-zachodniej Etiopii (Oromia) na wschód od Rift Valley wzdłuż wąwozów rzeki Uebi Szebelie^[10]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają dwa Podgatunki^[10].

Etymologia

Theropithecus: gr. θήρ thēr „dzika bestia”; πιθηκος pithēkos „małpa”^[12].
gelada: nazwa używana przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady^[13].
obscurus: łac. obscurus „ciemny, mroczny”^[14].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) samic 50–65 cm, samców 69–75 cm, długość ogona samic 33–41 cm, samców 46–50 cm; masa ciała samic 12–16 kg, samców 20–30 kg^[15]. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem^[9]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami^[9], występuje bujna grzywa.

Ekologia i rozród

Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie^[9]. Dżelady żywią się w 90% trawą^[16], a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki^[9]. Pokarm rozcierają zębami trzonowymi^[16]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami^[9]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy^[9] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia^[9], dojrzałość płciową osiągają w wieku 5 lat^[17]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.

Zagrożenia

Gatunek był uważany za bliski zagrożeniu wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.

Przypisy

↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
↑ ^a ^b I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d’Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d’Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.).
↑ ^a ^b J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 9. (ang.).
↑ ^a ^b ^c E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).
↑ J. Pucheran. Notices mammalogiques. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2^e Série. 9, s. 243, 1857. (fr.).
↑ T. von Heuglin. Beiträge zur zoologie Afrikas. Über einige säugethiere des bäschlo-gebietes. „Novorum actorum Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Germanicae Naturae Curiosorum”. 30, s. 10, 1863. (niem.).
↑ S.S. Gippoliti S.S. i inni, Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019 [online], wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-01] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 230. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Theropithecus gelada. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-01].
↑ Palmer 1904 ↓, s. 673.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 292.
↑ The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World [online], S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
↑ D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson: Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 665–666. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ ^a ^b Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp, www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).
↑ Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929.

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
C. Hiller: Theropithecus gelada. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-18]. (ang.).
Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki. Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
Praca zbiorowa: Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 114. ISBN 83-01-14344-4.

[itis-1] Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).

[Geoffroy-2] I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d’Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d’Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.).

[Gray-3] J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 9. (ang.).

[Rüppell-4] E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).

[Pucheran-5] J. Pucheran. Notices mammalogiques. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2^e Série. 9, s. 243, 1857. (fr.).

[Heuglin-6] T. von Heuglin. Beiträge zur zoologie Afrikas. Über einige säugethiere des bäschlo-gebietes. „Novorum actorum Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Germanicae Naturae Curiosorum”. 30, s. 10, 1863. (niem.).

[iucn-7] S.S. Gippoliti S.S. i inni, Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019 [online], wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-01] (ang.).

[Cichocki&inni-8] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[CITEREFKowalskiKrzanowskiKubiakRzebik-Kowalska199060-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.

[Burgin&inni-10] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 230. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-11] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Theropithecus gelada. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-01].

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792420_673]-12] Palmer 1904 ↓, s. 673.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792039_292]-13] Palmer 1904 ↓, s. 292.

[Jobling-14] The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World [online], S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).

[Zinner&inni-15] D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson: Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 665–666. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[:0-16] Redakcja, Łąki dla krwawiących serc. Piękny świat dla fascynujących małp, www.national-geographic.pl [dostęp 2017-06-04] (pol.).

[17] Radosław Kożuszek. Gadatliwa bestia. „Wiedza i Życie”. Listopad 2018 nr 11 (1007), s. 42. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne