Dżuma Justyniana

Św. Sebastian modli się za ofiary zarazy, Josse Lieferinxe

Dżuma Justyniana – epidemia, która dotknęła Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyjskie) w tym jego stolicę Konstantynopol, i inne krainy, takie jak Galia, Wyspy Brytyjskie czy Persja. Za jej początek przyjmuje się rok 541 n.e., a jej obecność i nawracające fale były notowane w różnych regionach do połowy VIII w. n.e.^[1] Przyczyną epidemii była najpewniej dżuma dymienicza, która najprawdopodobniej wywołała również czarną śmierć w XIV wieku. Jej nazwa pochodzi od cesarza Justyniana, na którego rządy przypadł wybuch pierwszej fali pandemii, i który sam zapadł na tę chorobę. Jest klasyfikowana jako jedna z trzech wielkich pandemii dżumy dziejach ludzkości^[2].

Źródła

Głównym źródłem wiedzy na temat pandemii jest historyk Prokopiusz z Cezarei, który Dżumie Justyniana poświęcił 22 i 23 rozdział II księgi Wojen z Persami^[3]. Prokopiusz był bezpośrednim świadkiem pierwszej fali zarazy szalejącej w Konstantynopolu^[4]. Innymi autorami piszącymi o zarazie są Ewagriusz Scholastyk oraz Jan z Efezu^[4]. Ewagriusz, który chorował podczas zarazy w wieku dziecięcym, pisał z perspektywy czasu, był za to bezpośrednim świadkiem kolejnych fal pandemii^[4][5]. Z kolei relacja Jana z Efezu nie zachowała się, poza fragmentami zawartymi w Kronice Zuquin pióra Pseudo-Dionizego z Tel Mahre^[6][7]. Inne, skromniejsze relacje i opisy, znaleźć można u autorów takich jak Teofanes Wyznawca, Malasas, Jakub z Edessy, czy Koryppus ^[8]. Ponadto informacje o pandemii przekazują Kronika Seert i Kronika do 1234 roku. Źródłem wiedzy na temat przebiegu drugiej fali zarazy jest Agatiasz, historyk cesarstwa, kontynuator dzieła Justyniana^[9][8]. Informacje o zarazie w Galii znajdują się w Gesta Francorum Grzegorza z Tours^[10][11], a Paweł Diakon pisze o epidemii w Italii w latach 60.^[11]

Rozwój pandemii

Łącznie w okresie od 541 do 750 wyróżnić można nawet 18 fal zarazy, spośród których pierwsza pozostaje najbardziej śmiercionośną i znaną^[12]. Za czasów Justyniana miały miejsce dwie fale: pierwsza w latach 541-544 i druga w roku 558^[12].

Pierwsze ogniska zarazy pojawiły się w Etiopii bądź w Egipcie i postępowały na północ, aż dotarły do Konstantynopola. Miasto sprowadzało duże ilości zbóż, głównie z Egiptu i właśnie tą drogą mogły dotrzeć pierwsze źródła zakażenia wraz ze szczurami i pchłami, żyjącymi w miejskich spichlerzach. Ludność Konstantynopola, jak i całej Europy, mogła być wówczas bardziej podatna na choroby po okresie głodu związanym z występującymi kilka lat wcześniej zmianami klimatycznymi lat 535–536. Niedobór zboża wynikający z klęski żywiołowej o szerokim zasięgu mógł też odbić się na populacji szczurów, zwiększając w konsekwencji migracje pcheł^[13]; przypuszczenia te, ciężkie do weryfikacji, podawane są w wątpliwość^[14]. Pierwszym miastem zajętym przez zarazę był więc egipski port Peluzjum^[15], następnie zaś dżuma rozprzestrzeniła się na Palestynę, Konstantynopol, północną Afrykę, Azję Mniejszą^[15] i inne prowincje. Gęsta sieć handlowa imperium, ruch pielgrzymkowy, zgromadzenia wojsk w ramach kampanii przeciwko Gotom, sprzyjały szybkiemu rozprzestrzenianiu się choroby^[16].

Pierwsza fala w Konstantynopolu trwała około cztery miesiące^[17]. Wiadomo skądinąd, że choroba dotarła również do Persji (gdzie zachorował sam szach^[18]) i do Galii, Germanii^[19] ponadto na Wyspy Brytyjskie i tereny dzisiejszej zachodniej Polski^[20][15]. Silnie poświadczone źródłowo są zwłaszcza wybuchy zarazy na obszarach silnie zaludnionych, na przykład w Rzymie w 543-544^[15] i szerzej w Italii w latach 60. VI w.^[15] Znacznie przy tym ostrzejszy przebieg miała dżuma w ośrodkach miejskich niż na wsi^[21].

Jakkolwiek niemożliwa jest dokładna rekonstrukcja zasięgu konkretnych fal zarazy, to wiadomo, że wielokrotnie nawiedzała ona wszystkie rejony cesarstwa i okolic; o globalności zarazy świadczy, że niezależnie od siebie piszą o niej kronikarze i historycy z różnych regionów i kręgów kulturowych^[22]. Pierwsza fala pandemii zdaje się być najbardziej śmiercionośną^[23].

Objawy i identyfikacja choroby

Identyfikacja choroby

W źródłach z epoki nie sposób odnaleźć nazwy choroby odpowiedzialnej za wybuch pandemii. Jako że wśród ówczesnych historyków nie było zwyczaju określania i klasyfikacji jednostek chorobowych, Dżuma Justyniana najczęściej przywoływana jest po prostu jako greckie loimos bądź thanatikon^[24], co stanowi równoznaczność łacińskiego pestis, czyli choroba^[24]. Za jednostkę chorobową odpowiedzialną za pandemię z dużą dozą prawdopodobieństwa uznaje się dżumę^[25]. Jej główny nosiciel to pchły, zwłaszcza pchła szczura (xennopsylla cheopsis), żerująca na osobnikach szczura śniadego (rattus rattus)^[26]. W drugiej połowie XX wieku badacze wysunęli pewne wątpliwości co do identyfikacji Dżumy Justyniana z dżumą^[27]. Sygnalizowano pewne problemy, jak np. poświadczone występowanie zarazy na wyspach brytyjskich, gdzie nie notowano pojawienia się szczura śniadego^[28]. Ponadto zwracano na brak źródeł mówiących o charakterystycznym pomorze szczurów towarzyszącym epidemie dżumy^[29]. Badania archeologiczne z XX wieku i towarzysząca im później rekonstrukcja DNA pozwoliły na odnalezienie pozostałości bakterii Yersinia pestis^[19] w szczątkach ofiar pandemii, co wzmacnia argument za dżumą dymieniczą^[29][30]. Niewykluczone, że pandemię spowodowało kilka jednoczesnych rodzajów choroby, np. dżuma dymieniczna i jej odmiana posocznicowa wraz z odmianą płucną, przenoszoną kropelkowo^[31][32]. Do mniej popularnych wśród naukowców możliwości zalicza się tyfus bądź gorączkę krwotoczną^[29].

Objawy w źródłach z epoki

Zarówno Prokopiusz, jak i inni pisarze, sporo miejsca poświęcają opisowi objawów towarzyszących chorobie. Do wymienianych przypadłości zaliczano wysoką gorączkę, halucynacje, przekrwienie oczu, opuchliznę, biegunkę, wreszcie charakterystyczne guzy, dymienice^[33]. Zwracano uwagę na powszechne u chorych obłęd, wycieńczenie, halucynacje, śpiączkę i ogólne odrętwienie^[34]. W niektórych przypadkach pojawiały się wrzody i wybroczyny^[35]. Zgodnie z relacjami śmierć chorych następowała szybko, natychmiast bądź po kilku dniach^[9]. Jan z Efezu zauważał, że ci, którzy przeżyli, częstokroć miewali później problemy z mówieniem i chodzeniem; może to oznaczać, że przypadłość powodowała u chorego udar^[36]

Pisarze zwracali uwagę na nieprzewidywalność choroby, która objawiała się tym, że pacjenci uznawani powszechnie za śmiertelnie chorych odzyskiwali często zdrowie^[9]. Z kolei "wielu takich, co do których utrzymywali, że przeżyją, miało zginąć niemal od razu"^[37]. Ewagriusz Scholastyk opisywał w swojej relacji odmienne reakcje organizmów na chorobę; informował choćby o "osobach, które przebywając z chorymi, dotykając ich i dotykając zmarłych, same nie chorowały, ale zarażały inne osoby", co można uznać za świadectwo bezobjawowego nosicielstwa^[38]. Z kolei Prokopiusz zauważył zjawisko nabywania odporności przez ozdrowieńców, opisując, że kolejne nawroty choroby rzadziej atakowały tych, którzy w niedawnym czasie przeszli już dżumę i zdołali ją przeżyć^[39].

Reakcje i próby walki z pandemią

Z uwagi na brak kluczowych odkryć w zakresie mikrobiologii, mieszkańcy cesarstwa zmuszeni byli doszukiwać się przyczyn zarazy bądź to w niedoskonałych ustaleniach ówczesnych lekarzy, bądź też w sferze religii, astrologii czy magii. W pierwszym wypadku za przyczynę przypadłości uznawano miazmaty, szeroko rozumiane zepsute powietrze, czy też zakłócenia żywiołów^[40] W drugim przypadku przyczyną nieszczęść mogły być układ planet, klątwa tudzież kara boża^[40]. Poza unikaniem zarażonych i izolacją ich, uciekano się więc głównie do religijności i proszono o wstawiennictwo świętych bądź bogów^[41][42], kupowano i noszono przy sobie magiczne amulety^[43], a w sferze doraźnej usiłowano przełamać złe powietrze olejkami, zapachami czy kadzidłami^[42]. Nieefektywność tych zabiegów prowadziła do wzrostu niepokojów społecznych:

W relacjach historyków wielokrotnie powtarza się klisza opisująca sterty ciał zmarłych na zarazę, które z braku czasu i ludzi zalegają niepochowane na ulicach^[24][44]. Na czas pandemii zrezygnowano z uroczystych pochówków^[45]. Justynian wprowadził ponadto doraźne przepisy mające regulować kwestię grzebania zmarłych^[32], Powołał specjalny urząd do spraw pochówków, a na jego czele postawił poddanego o imieniu Teodor^[45]. Teodor nakazał kopać masowe groby w okolicach miasta, a z czasem, kiedy i w nich zabrakło miejsca, zwłoki upychano masowo w specjalnie dostosowanych do tego wieżach obronnych w twierdzy Sykaj^[46]; trupy ładowano również na statki, które następnie puszczano z prądem^[47][48].

Cesarz, który sam zaraził się dżumą, ale wkrótce wyzdrowiał^[11], wprowadził także prawodawstwo dotyczące regulacji cen, zakazując windowania kosztów towarów i usług powyżej tych sprzed pandemii^[32]. Wprowadzono też zmiany prawne, aby sprawniej uporać się z zalewem spraw spadkowych, będących rezultatem licznych zgonów^[49]. Stan pandemii doprowadził do czasowego pogodzenia się ze sobą zwaśnionych fakcji cyrkowych, których przedstawiciele wspólnie zajmowali się grzebaniem zmarłych^[50]. Zgodnie z relacją Jana z Efezu, niekiedy za winnych zarazy uznawano chrześcijan, zwłaszcza duchownych, co rodziło tumulty i bójki uliczne^[51].

Justynian I próbował walczyć z rozpowszechniającą się epidemią odwołując się do wiary — założył wówczas kościół pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana (patronów medycyny)^[1]. Prokopiusz z Cezarei był zdania, że to właśnie cesarz i jego małżonka są źródłem zarazy. Uważał, że epidemia jest skutkiem złych rządów Justyniana, który miał być winny upadku narodu rzymskiego^[1].

Śmiertelność

Dokładna liczba zmarłych pozostaje nieustalona. Szacuje się, że wskutek dżumy Justyniana zmarło nawet 100 milionów ludzi na całym świecie^[52]. Prokopiusz z Cezarei odnotował, że w szczytowym okresie zaraza zabijała 10000 mieszkańców Konstantynopola dziennie, chociaż dokładność tej liczby jest podawana w wątpliwość, tak jak jego wzmianki o wyginięciu "prawie całej" ludzkości^[32]. Niektórzy historycy, m.in. Josiah C. Russell (1958), sugerowali, że w latach 541–700 zmarło od 50 do 60% ludności Europy, w tym 20-25% ludności w pierwszej fali^[53][54]. Wśród historyków bazujących na źródłach piśmienniczych z epoki panowało przekonanie, że na skutek epidemii zmarło od 25% do 50% populacji, czyli do 50, a nawet 100 mln ludzi^[55], jednak prowadzone w XXI w. badania zawartości pyłku w rdzeniach pobranych z dna jezior i terenów podmokłych wykazały, że straty ludzkie w basenie śródziemnomorskim plasowały się na poziomie kilkunastu procent, co nie wyklucza, że mogły istnieć także bardziej śmiertelne lokalne ogniska chorobowe^[56]. Według jeszcze innych obliczeń demografów, tyczących się tylko cesarstwa, Bizancjum w roku 540 liczyło ok. 26 mln mieszkańców, zaś w 565 było to już jedynie 19,5 mln, co stanowi wynik zarówno pandemii, jak i innych kryzysów^[54].

Po 750 r. większe epidemie dżumy nie występowały w Europie, aż do pojawienia się czarnej śmierci w XIV wieku.

Skutki zarazy

Stan pandemii doprowadził do gwałtownego upadku handlu i skokowego wzrostu inflacji^[57]. Tymczasowy kryzys dostaw stał się powodem klęski głodu w dużych ośrodkach miejskich, zwłaszcza, że w wyniku zarazy zdychały także zwierzęta domowe oraz dzikie^[58]. Pandemia poskutkowała czasowym stanem zachwiania społecznego^[59]. Zdarzały się przypadki szabrownictwa i rozbojów^[60]. Wyludnienie mogło częściowo wpłynąć na osłabienie militarne cesarstwa^[59][57], czego dowodzić mogą późniejsze ekspansje: Słowian na Bałkany, Arabów w basenie Morza Śródziemnego, Persów na wschodzie^[61]. Z pewnością brak siły ludzkiej przyspieszył proces barbaryzacji wojska bizantyjskiego^[62]. Dodatkowo zaobserwowano u części społeczeństwa spadek religijności^[1].

Justynian wydał w owym okresie ogromne ilości pieniędzy na wojny z Wandalami w północnej Afryce oraz z Ostrogotami w Italii. Ofiarował również znaczące sumy na budowę kościołów (m.in. Hagia Sophia). Przy tych wydatkach wpływ zarazy na przychody z podatków miał katastrofalne skutki. Toteż kryzysowi towarzyszył wzrost obciążeń fiskalnych wprowadzanych przez Justyniana; jego postawę wobec klęski zarazy krytykuje, tradycyjnie doń uprzedzony, Prokopiusz, kwitując, że cesarz "uczynił więcej złego niż zaraza"^[40][58][63].

Zdaniem niektórych badaczy przekazy opisujące dżumę noszą znamiona przesady; wynikać to ma ze skłonności pisarzy z epoki do wyolbrzymień i popadania w klisze podpatrzone u innych autorów^[64]. Z drugiej strony źródła w sposób konsekwentny i niezależny podkreślają wyjątkową surowość zarazy i ogrom jej skutków, uznając ją za klęskę bez precedensu w historii^[20].

Przypisy

Bibliografia

Źródła

• Edward Walford (tłum.): The Ecclesiastical History of Evagrius: A History of the Church from AD 431 to AD 594. Evolution Publishing, 1846, reprint 2008. ISBN 978-1-889758-88-6. [dostęp 2009-05-09]. (ang.). – Autor, Ewagriusz Scholastyk, sam został dotknięty zarazą jako dziecko i stracił kilkoro członków rodziny wskutek tejże.
• Prokopiusz z Cezarei, H.B. Dewing (tłum.): History of the Wars, Books I and II (The Persian War). Tom 1. Cambridge: Loeb-Harvard U, 1954. (ang.). – Rozdziały XXII i XXIII Tomu II (s. 451–473) zawierają słynny opis Procopiusa, w tym stwierdzenie o śmierci 10 tysięcy ludzi dziennie w Konstantynopolu (strona 465).

Opracowania

• M.M. Drancourt M.M. i inni, Genotyping, Orientalis-like Yersinia pestis, and plague pandemics, „Emerging Infectious Diseases”, 2004, DOI: 10.3201/eid1009.030933, PMID: 15498160 [dostęp 2020-11-28]  (ang.).
• JudytaJ. Iwańska JudytaJ., Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 30, Wyższe Seminaria Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, 2011, s. 209-221 .
• Lester K.L.K. Little Lester K.L.K., Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750, Cambridge 2006, ISBN 0-521-84639-0  (ang.).
• WilliamW. McNeill WilliamW., Plagues and Peoples, Nowy Jork: Bantam Doubleday Dell Publishing Group, Inc., 1976, ISBN 0-385-12122-9  (ang.).
• IreneuszI. Milewski IreneuszI., „Zaraza zaczęła się od Egipcjan”. Dżuma Justyniana widziana z perspektywy pandemii COVID-19, „Studia Historica Gedanensia”, 12 (2), 2021, s. 13–30, DOI: 10.4467/23916001HG.21.002.14984 .
• J.J. Moorhead J.J., Justinian, Londyn 1994  (ang.).
• WendyW. Orent WendyW., Plague, The Mysterious Past and Terrifying Future of the World’s Most Dangerous Disease, Nowy Jork: Simon & Schuster, Inc., 2004, ISBN 0-7432-3685-8  (ang.).
• WilliamW. Rosen WilliamW., Justinian’s Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe, Viking Adult, 2007, ISBN 978-0670038558  (ang.).
• MałgorzataM. Siwicka MałgorzataM., Człowiek w obliczu pandemii - relacja Tukidydesa i Prokopiusza z Cezarei, „Vox Patrum”, 78, 2021, s. 25-64, DOI: 10.31743/vp.11846 .
• TeresaT. Wolińska TeresaT., Pierwsza europejska pandemia, [w:] KrzysztofK. Polek, Łukasz TomaszŁ.T. Sroka (red.), Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe., Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP, 2016, s. 31-60, ISBN 978-83-7271-983-6 .
• MonikaM. Wójcik MonikaM., Plaga Justyniana. Cesarstwo wobec epidemii, „Zeszyty Prawnicze”, 11 (1), 2011, s. 377-401, DOI: 10.21697/zp.2011.11.1.20, ISSN 2353-8139 [dostęp 2022-10-04] .