Danuta Przystasz

Danuta Przystasz

Danuta Antonina Przystasz

Danuta Przystasz (Kościół Chrystusa Króla w Sanoku, 17 kwietnia 2015)
Data i miejsce urodzenia	13 czerwca 1920 Niewistka
Data i miejsce śmierci	3 listopada 2019 Warszawa
Miejsce spoczynku	Cmentarz Centralny w Sanoku
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	magister nauk prawnych
Edukacja	Gimnazjum Żeńskie im. Emilia Plater w Sanoku
Alma Mater	Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego
Pracodawca	Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych
Wyznanie	rzymskokatolickie
Rodzice	Ignacy, Anna
Krewni i powinowaci	Zbigniew, Mieczysław (bracia)
Odznaczenia

Danuta Antonina Przystasz, ps. „Danuta”, „Brzoza”, „Danuta Skiba”, „Danuta Raczyńska”, „Sławomira Mędrzycka” (ur. 13 czerwca 1920 w Niewistce, zm. 3 listopada 2019 w Warszawie) – polska prawnik, podczas II wojny światowej zaangażowana w konspiracji, uczestniczka powstania warszawskiego, współorganizatorka i komendantka autonomicznej organizacji kobiecej Związek Kobiet Czynu. Po wojnie więziona i prześladowana przez władze komunistyczne PRL. Zawodowo edytorka i redaktorka oraz nauczycielka. Działaczka Rodziny Katyńskiej w Warszawie. Odznaczona Orderem Virtuti Militari, w 2012 awansowana na stopień majora Wojska Polskiego. Honorowa Obywatelka Sanoka i gminy Dydnia.

Życiorys

Danuta Przystasz (1947)

Urodziła się w Niewistce^[1] jako córka Ignacego (1867–1959) i Anny z domu Iwańczyk (1879–1956^[2])^[a]. Ignacy Przystasz pochodził z Witryłowa, przejął po swoim ojcu Michale gospodarstwo^[3], ukończył Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego w Dublanach z tytułem agronoma^[4], zawodowo zajmował się administrowaniem majątkami ziemskimi, pracował jako zarządca majątków, w tym charakterze przez dwa lata pracował na Podolu, po czym został zatrudniony w Kleciach w posiadłości Honoraty Pawłowskiej^[5]. Podczas I wojny światowej odbył półroczną służbę wojskową na froncie na przełomie 1917/1918, a później pracował jeszcze w Niewistce, Nozdrzcu (majątek rodziny Skrzyńskich) i Hroszówce. Jego żona Anna pochodziła z Sanoka, pracowała jako nauczycielka z Witryłowie^[3]. Danuta była trzecim dzieckiem Przystaszów, przed nią urodzili się Zbigniew (1912) i Mieczysław (1914)^[3]. Wobec konieczności nauki szkolnej dzieci, w 1920 rodzina osiadła w Sanoku (zamieszkiwała początkowo przy ulicy Królewskiej, następnie w samodzielnie budowanym od 1931 domu przy ulicy Młynarskiej 18^[6][7][8][9]). W Sanoku Przystaszowie przyjaźnili się z rodziną Florkowskich, w tym z Aleksandrem^[10].

W 1938 Danuta Przystasz ukończyła Gimnazjum Żeńskie im. Emilii Plater w Sanoku (czteroklasowe nowego typu)^[11], a w 1939 pierwszą klasę liceum w tej szkole^[12]. Działała wówczas w Lidze Morskiej i Kolonialnej^[13]. Ponadto należała do Sodalicji Mariańskiej, Organizacji Pracy Obywatelskiej Młodzieży „Straż Przednia”, Hufca Szkolnego Przysposobienia Wojskowe Kobiet^[14]. Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 przeszła szkolenia przysposobienia obronnego (głównie sanitarne) oraz kursy obrony przeciwlotniczej i przeciwpożarowej^[15][13]. W ramach tej służby, podczas kampanii wrześniowej 1939 pełniła funkcję zastępcy dowódcy rejonu^[15]. Podczas wojny obronnej posiadała przydział do obrony przeciwlotniczej i przeciwpożarowej w Sanoku oraz udzielała się w służbie sanitarnej^[14]. Po kapitulacji Polski zaangażowała się na Rzeszowszczyźnie w działalność konspiracyjną w ramach Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”, do której została przyjęta przez kpt. art. Władysława Kołodziejskiego (przybrała pseudonimy „Danuta”^[14], „Danuta Skiba”^[16] i „Brzoza”^[14]; używała też fałszywej tożsamości „Danuta Raczyńska”^[14]), działała przy nasłuchu radiowym^[13][14], jako kurierka^[17], zbierając informacje o przejętym przez Niemców przemyśle naftowym w okolicy Sanoka^[14]. Uczestniczyła w różnych akcjach m.in. w przy przerzutach polskich wojskowych na Węgry organizowała kwatery oraz dwa razy przeprowadziła grupy mężczyzn do Leska^[14]. Jednocześnie uczyła się w Sanoku na tajnych kompletach w ramach przedwojennego sanockiego gimnazjum, zaś egzamin dojrzałości zdała 2 stycznia^[14] lub 31 grudnia^[13] 1942 w konspiracyjnych warunkach w domu p. Kądzielowej przy ulicy Kazimierza Lipińskiego (przewodniczącą komisji egzaminacyjnej była dr Zofia Skołozdro, kierowniczka Gimnazjum Żeńskiego w Sanoku)^[18][16][19].

Z powodu licznych aresztowań w Sanoku, włącznie z najściem domu rodzinnego przez gestapo, na przełomie marca i kwietnia 1942 wyjechała do Warszawy, gdzie zamieszkała u Wandy Tumidajskiej (wkrótce potem do stolicy dotarł także jej brat)^[20][21][13]. W stolicy nawiązała kontakt z tworzącą się organizacją kobiecą Związek Kobiet Czynu^[22][16], która działała autonomicznie przy Ruchu Miecz i Pług^[13]. Wstąpiła do tej organizacji składając przysięgę 13 czerwca 1942 w mieszkaniu kierującej od 1941 Wydziałem Kobiecym w Centralnym Kierownictwie Ruchu MiP ps. „Alicja”^[23][14]. Była organizatorką ZKC, a po wyjeździe z Warszawy „Alicji”, jesienią 1942 została komendantką organizacji funkcjonując pod pseudonimem „Danuta”^[24][13]. Po przekształceniu Wydziału Kobiecego w autonomiczny ZKC MiP (luty 1943) kierowała tą organizacją do listopada 1944^[25][13][26] . W ramach tej działalności zajmowała się w tym okresie pracą oświatową, sanitarną i kolporterską związaną z wydawaniem podziemnego pisma „Polka Czynu”, stanowiącego organ prasowy ZKC (współdziałała w jego redagowaniu od końca 1942 do lipca 1944)^[25][13]. W 1942 wraz z bratem Mieczysławem ukrywała się tymczasowo na terenie wsi Raczkowa nieopodal rodzinnego Witryłowa (w tym czasie ukrywał się tam mjr Emil Holuka-Charzewski)^[27]. Po rozpadzie MiP (we wrześniu 1943 zostali zlikwidowani dwaj przywódcy Anatol Słowikowski i Zbigniew Grad^[28]) zaangażowała się w działalność Wojskowego Korpusu Służby Bezpieczeństwa^[16] (wywodzącego się z Korpusu Bezpieczeństwa), a w ramach jego 3 Dywizji była organizatorką Pomocniczej Służby Kobiet na przełomie 1943/1944^[25] i została mianowana dowódcą Samodzielnego Oddziału PSK–AK (początkowo jako łączniczka z cenzusem, następnie w stopniu podporucznika czasu wojny, a w styczniu 1945 awansowana na stopień kapitana czasu wojny^[29]). W WKSB działała nadal w 1944, do tego czasu funkcjonowała pod tożsamością „Sławomira Mędrzycka” i mieszkała przy ulicy Juliusza Słowackiego 25 na Żoliborzu^[30][14]. W stolicy pracowała w ciastkarni, uczęszczała też na wykłady historii na Uniwersytecie Warszawskim^[14].

Po wybuchu powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 przystąpiła do walczących przyjmując pseudonim „Skiba”^[31][21]. Służyła jako łączniczka w kompanii 200 sztabowej Zgrupowania AK „Żywiciel” na Żoliborzu do 30 września 1944^{[25][16][21][31]}. Posiadała stopień wojskowy strzelca i przydział do plutonu 299 w strukturze Wojskowej Służby Ochrony Powstania^[31]. Udzielała się także przy pomocy na rzecz cywilow prowadzonej przez ks. mjr. Zygmunta Trószyńskiego ps. „Alkazar”^[25]. Pod koniec września 1944 brała udział w ewakuacji szpitala przy ul. Krechowieckiej, została wówczas zasypana przez gruzy, po czym uratowana^[25].

Po upadku powstania na Żoliborzu wyszła z miasta wraz z ludnością cywilną 30 września 1944^[25][16]. W Gołąbkach zdołała zbiec z transportu do obozu w Pruszkowie^{[32][25][16][13]}. Następnie przedostała się przez Piastów (tam 10 października dotarł też jej brat Mieczysław, także uczestniczący w powstaniu)^[33]. Następnie przez Żyrardów przedostali się w rejon Skierniewic (gdzie odtwarzało się kierownictwo Miecza i Pługa oraz struktury tej organizacji, włącznie ze Związkiem Kobiet Czynu) i otrzymali zakwaterowanie we wsi Mokra Prawa^[34][13][25]. Tam udzielała lekcji języka polskiego, historii i geografii wiejskiej młodzieży^[35][25]. Jednocześnie nadal funkcjonowała w działalności konspiracyjnej w okolicach Skierniewic, Sochaczewa, Łowicza^[16]. Po rozwiązaniu formacji organizacji Miecz i Pług oraz Związku Kobiet Czynu w listopadzie 1944^[35], Danuta Przystasz działała nadal w WKSB służąc w 3 Dywizji tegoż^[13]. Rozkazem z 20 listopada 1944 została przydzielona w charakterze kurierki do 12 pułku, będąc wówczas w stopniu podporucznika czasu wojny^[25]. Tego samego dnia za działalność w tej organizacji Rozkazem Dywizyjnym nr 29 z 20 listopada 1944 została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari^[36][25]. Jako kurierka przewoziła broń i rozkazy^[13]. W styczniu 1945 została awansowana na stopień kapitana czasu wojny^[29]. W Skierniewicach została dowódcą Oddziału WSK Sztabu 3 Dywizji WKSB-AK^[25]. Przewoziła także rozkazy (np. do Częstochowy i Krakowa) do Szefostwa Biur Wojskowych KG AK^[25].

W styczniu 1945 powróciła wraz z bratem na krótko do zburzonej Warszawy^[37], jednak wskutek braku mieszkania wyjechała do Sanoka^[38]. Stamtąd na wiosnę ponownie przyjechała do stolicy, skąd (po rozwiązaniu WKSB) z bratem jako pracownicy Ministerstwa Ziem Odzyskanych 10 kwietnia 1945 zostali skierowani do pracy w Urzędzie Pełnomocnika Rządu w Olsztynie (płk. Jakuba Prawina)^[39][40][13]. Ich zamierzeniem była praca na rzecz ujednolicenia ziem z resztą Polski. Danuta Przystasz pracowała jako referentka prasowa w biurze Delegata Rządu, prowadziła kursy repolonizacyjne dla młodzieży warmińskiej i mazurskiej^[13][25][25]. W 1945 wraz z bratem byli założycielami Spółki Wydawniczej „Zagon”^[41][42][25], której celem miało być zaspokajanie potrzeb materialnych i kulturalnych jej członków, podnoszenie oświaty ogólnej i rolniczej^[43]. Danuta Przystasz współuczestniczyła w uruchomieniu jej drukarni. W trakcie 1945 przeszła tyfus^[13]. W Olsztynie wraz z bratem zamieszkiwała przy ul. Warmińskiej 2^[41]. 19 października 1945 w swoim mieszkaniu została aresztowana przez funkcjonariuszy UB^[41][25] (dwa dni wcześniej aresztowany został także jej brat Mieczysław, aczkolwiek w innej niż ona sprawie^[13]). Oboje początkowo byli przetrzymywani w Olsztynie, a po około 10 dniach przewiezieni do Warszawy i osadzeni osobno, aczkolwiek w tych samych zakładach; Danuta Przystasz w okresie przesłuchań była przetrzymywana w budynkach MBP przy ulicy Koszykowej, a następnie przy ulicy Rakowickiej przez ponad 7 miesięcy^{[41][44][16][13]}. Po ciężkim śledztwie i umorzeniu śledztwa została zwolniona 24 maja 1946^[25]. Mieczysław Przystasz został skazany na karę 10 lat pozbawienia wolności, zaś Danuta do jego zwolnienia z więzienia w 1954 wspierała go poprzez widzenia, korespondencję i przekazywane paczki^[44][13].

Po wyjściu na wolność wróciła do Olsztyna, gdzie została zatrudniona w Wydziale Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego, a ponadto pracowała w Składnicy Sanitarnej w pobliskim Kortowie (w tym czasie miała wydany nakaz meldowania się o pobycie)^[44][44]. Od 1945 w Olsztynie prowadziła studia na zamiejscowym Wydziale Prawa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu^[45]. W 1948 zamieszkała w Warszawie^[44]. Pracowała wówczas w Zarządzie Głównym Pracowników Bankowych, Kas Komunalnych PZU, a zamieszkiwała przy ulicy Lwowskiej 7 u swojej przyjaciółki Janiny (wcześniej wdowy po kpt. Stanisławie Poraj Jakubowskim, zamordowanym w obozie Mauthausen, od 1947 żony Zygmunta Robla; matki Leonarda Jakubowskiego)^[46]. Następnie pracowała w Centrali Banku Komunalnego (1949)^[47], skąd została zwolniona jako „wróg Polski Ludowej”^[48]. W stolicy kontynuowała studia prawnicze od trzeciego roku toku nauczania na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego i ukończyła je w 1951 z tytułem magistra nauk prawnych^[48][16][44]. Jeszcze przed magisterium, jej opiekun dydaktyczny, prof. Jerzy Starościak zaproponował jej asystenturę oraz tytuł przyszłej pracy doktorskiej pt. „Rola skarg i zażaleń na działanie administracji”, co jednak zostało zablokowane przez władze polityczne uniwersytetu, z uwagi na wrogą działalność Danuty Przystasz wobec władzy ludowej w przeszłości^[49].

Gablota z odznaczeniami Danuty i Mieczysława Przystaszów w kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku

Po ukończeniu studiów z uwagi na swoją działalność konspiracyjną z przeszłości nie mogła znaleźć pracy zgodnej z wykształceniem. Do 1952 pracowała w sferze bankowości (została zwolniona z Centrali Banku Komunalnego)^[44]. Następnie przez pół roku pozostawała bez pracy^[44]. W rezultacie podjęła się zajęcia redaktorskiego i edytorskiego, zwłaszcza w zakresie podręczników szkolnych. Od wiosny 1952 była zatrudniona w Państwowych Zakładach Wydawnictw Szkolnych^[50][16] i pracowała tam do końca 1981, gdy przeszła na emeryturę^[48][13]. Zajmowała się edytorstwem, zajmowała stanowiska redaktora, redaktora działu^[51], kierownika redakcji, zastępcy redaktora naczelnego^[48][13]. Była członkiem komisji programowych w Ministerstwie Oświaty i Wychowania oraz komisji pod egidą UNESCO ds. nazewnictwa geograficznego i historycznego w podręcznikach szkolnych^[52]. Publikowała artykuły, referaty wydawane w czasopismach i wydawnictwach szkolnych, dotyczące kwestii zawodu nauczycielskiego i teorii podręcznika szkolnego^[52]. Została autorką artykułu pt. Związek Kobiet Czynu w Ruchu Miecz i Pług. Była redaktorką publikacji Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958 podsumowującego zjazd absolwentów sanockiego gimnazjum (1960)^[53]. Współtworzyła książkę dla młodzieży polonijnej pt. Polska. Ziemia i ludzie (1984)^[52][13]. Dodatkowo, latach 50. i 60. przez ok. 10 lat pracowała jako nauczycielka w szkołach średnich dla dorosłych, a do 1998 współpracowała z działem czasopiśmiennictwa przedmiotowego dla nauczycieli w ramach Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych^[52]. Do 1965 była inwigilowana przez służby bezpieczeństwa PRL^[44].

Po wojnie zamieszkała przy ulicy Lwowskiej w Warszawie^[54][55]. Od 1988 zaangażowała się w działalność Warszawskiej Rodziny Katyńskiej, późniejszego Stowarzyszenia Rodzina Katyńska w Warszawie^[52][13]. Była autorką pierwotnej wersji statutu tego stowarzyszenia^[56], a w jego ramach zajmowała się sprawozdaniami i regulaminami^[57]. W 1989, upamiętniając brata Zbigniewa, po raz pierwszy odwiedziła miejsce pochówku polskich jeńców w Katyniu^[58]. W latach 90. podjęła współpracę z Fundacją Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu i Memoriałem generał Marii Wittek^[59]. Staraniem Danuty Przystasz w 2000 ukazała się publikacja pt. Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954, opracowana na podstawie listów nadsyłanych przez niego w okresie więzienia; redaktorem opracowania był historyk Andrzej Romaniak, daleki krewny rodziny Przystaszów^[60], zaś wstęp i objaśnienia napisała Danuta Przystasz^[59]. Listy i pamiątki po bracie Mieczysławie przekazała Danuta Przystasz na rzecz Muzeum Historycznego w Sanoku^[61]. Przekazane przez Danutę Przystasz odznaczenia własne oraz brata Mieczysława Przystasza zostały umieszczone w gablocie obok prawego ołtarza w kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku^[b].

Jako kombatantka była mianowana i awansowana na stopnie oficerskie w Wojsku Polskim: 13 grudnia 2000 na podporucznika^[59], 17 lipca 2003 na kapitana^[25], a w 2012 postanowieniem ministra obrony narodowej na majora^[62]. Po zatwierdzeniu w czerwcu 2002 w swoim mieszkaniu otrzymała Order Virtuti Militari^[13]. Została członkiem zwyczajnym Stowarzyszenia Klub Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari^[63]. W 2001 wydano drukiem jej wspomnienia pt. Jedno życie. Tak mało... Tak wiele...^[64][65].

Grobowiec Przystaszów

Tablica upamiętniająca Danutę Przystasz na grobowcu rodzinnym

Danuta Przystasz zmarła 3 listopada 2019 w Warszawie^[66]. 8 listopada 2019, po mszy św. odprawionej przez ks. Andrzeja Skibę, została pochowana w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

Miała braci Zbigniewa (1912–1940, ofiara zbrodni katyńskiej) i Mieczysława (1914–1986)^[3]. Danuta i Mieczysław byli jednymi z nielicznych powstańców warszawskich w 1944 pochodzących z Sanoka. Wszyscy z trojga rodzeństwa studiowali prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Ich wujem (mąż siostry ich matki, Marii) był uczestnik walk o niepodległość i oficer Wojska Polskiego Władysław Mączka, brat oficera i poety legionowego Józefa Mączki^[5][67][13].

Odznaczenia i wyróżnienia

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (Rozkaz Dywizyjny z 20 listopada 1944, za zasługi dla WKSB^[36][25], na wniosek Elżbiety Zawackiej zweryfikowany przez Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych i zatwierdzony w 2002)^[25][13]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1977)^[25][13]
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (1944)^[25]
• Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami^[13]
• Medal Wojska – czterokrotnie^[25]
• Srebrny Krzyż Zasługi (1971)^[13]
• Warszawski Krzyż Powstańczy (1983)^[59]
• Medal za Warszawę 1939–1945 (1976)^[25]
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1975)^[59][13][25]
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1975)^[25]
• Odznaka „Weteran Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny”^[59][25]
• Odznaka „Za Zasługi dla Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej”
• Tytuł Honorowego Członka Muzeum Powstania Warszawskiego^[21]
• Tytuł Honorowego Obywatelstwa Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka (28 marca 2017)^[68][69][70]
• Tytuł Honorowego Obywatelstwa Gminy Dydnia (11 lipca 2017)^[71]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Romaniak: Wprowadzenie. W: Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 3–5. ISBN 83-913281-0-4.
• Danuta Przystasz: Wstęp. W: Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 6-13. ISBN 83-913281-0-4.
• Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 14-82. ISBN 83-913281-0-4.
• Danuta Przystasz: Jedno życie. Tak mało... Tak wiele.... Sanok: 2001, s. 1-93.
• Danuta Przystasz. Spuścizna z Katynia. Posłowie. „Rocznik Sanocki”. Tom VIII, s. 41–43, 2001. 
• (wald). Skromny i godny. „Wiadomości Brzosteckie”. Nr 5 (121), s. 4, 2007. ISSN 1428-068X. 
• Andrzej Romaniak. Sanok nie zapomni. Suplement. „Tygodnik Sanocki”. Nr 18, s. 8, 30 kwietnia 2009. 
• Danuta Przystasz. Sanocka łączniczka. „Tygodnik Sanocki”. Nr 34, s. 9, 26 sierpnia 2011. 
• Marian Struś. Spotkania po latach. „Tygodnik Sanocki”. Nr 20, s. 8, 16 maja 2014. 
• Danuta Antonina Przystasz. 1944.pl / Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2022-08-10].
• Wywiad z Danutą Przystasz w Archiwum Historii Mówionej. 1944.pl / Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2022-08-10].
• Piotr Szubarczyk: Katyń polskiego rodzeństwa. stefczyk.info, 24 października 2013. [dostęp 2014-02-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (31 października 2013)].
• Krystyna Chowaniec: Sanoczanie w Powstaniu Warszawskim. Adam Kulczycki. zhpsanok.pl, 2014-12-01. [dostęp 2022-07-07].
• Elżbieta Zawacka (red.): Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. T. 3: P-Ż. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2007, s. 1-301. ISBN 83-88693-20-4.