Delta rzeki
Delta – równina o charakterze bagiennym (np. Żuławy Wiślane w Polsce), powstała wskutek osadzania się materiału u ujścia rzeki. Często przypomina kształtem grecką literę delta (Δ), stąd jej nazwa[1][2].
Powstawanie delt
Ujścia typu deltowego powstają w przypadku, gdy rzeka uchodzi do zbiornika wodnego (morza lub jeziora), który charakteryzuje się nieznacznymi wahaniami poziomu wody – w przeciwnym przypadku powstają estuaria. Silne prądy lub przypływy mogą unosić z sobą na pełne morze nawet bardzo znaczne masy mułu, nanoszonego przez rzeki i w ten sposób nie dopuścić do tworzenia się delt. Toteż delty tworzą się przede wszystkim w płytkich zbiornikach wodnych, w jeziorach, w morzach zamkniętych, pozbawionych przypływów i odpływów i silnych prądów, jak na przykład Morze Śródziemne i Morze Czarne, południowo-wschodnie części morza Bałtyckiego, Zatoka Meksykańska w swej północnej części, płytkie morza przybrzeżne oceanu Spokojnego w Azji, Zatoka Bengalska, Ocean Arktyczny wzdłuż brzegów Azji. Innym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu delt jest duża ilość transportowanego i akumulowanego materiału. Wyróżnia się delty wysunięte (wychodzące w morze), schowane (wypełniające zatoki), a także wsteczne (narastające w kierunku przeciwnym do spływu wód rzecznych, będące skutkiem akumulacji wód rzecznych po cofkach – patrz Delta Świny).
1. Równia aluwialna
2. Równia deltowa
3. Jezioro deltowe
4. Czoło delty
5. Prodelta
Największe delty
Największą deltę na świecie tworzy Amazonka; delta ta mierzy 100 000 km². Na następnym miejscu plasuje się delta Ganges-Brahmaputra (80 000 km²), Orinoko (w Ameryce Południowej, 24 000 km²) i Nil (20 000 km²). Z rzek europejskich największą deltę ma Wołga (13 000 km²).
Osady, naniesione przez rzeki, sięgają nieraz wielkiej grubości. W delcie rzeki Pad dochodzą do 170 m, w delcie Nilu miejscami do 100 m, w delcie Rodanu również do 100 m. Szybkość, z jaką delty posuwają się w głąb morza, zależy nie tyle od ilości osadu, niesionego przez rzekę, ile od wyżej wyliczonych warunków tworzenia się delt. Materiał dostarczany przez rzekę jest często wynoszony w głąb morza przez prądy morskie (np. pływowe, powrotne itd.). Tak na przykład rzeka Terek na Kaukazie sypie corocznie ok. 500 m nowego ujścia; potężna Missisipi (na zdjęciu) ma lata, kiedy wysuwa się w zatokę Meksykańską również ok. 0,5 km, podczas gdy w innych latach ogranicza się do zaledwie 80 m. Słynna delta Nilu wzrasta zaledwie o 12 m rocznie. Z rzek europejskich pierwsze miejsce zajmuje Pad z 70 m. Ujścia deltowe posiadają również: Wisła, Dunaj, Niger, Huang He.
Delta Wisły
Delta Wisły rozpoczyna się przez oddzielenie się pod wsią Piekło, poniżej Gniewa, rzeki Nogatu, najbardziej wschodniej odnogi Wisły. Z innych, dosyć licznych odnóg delty Wisły najważniejsze są Martwa Wisła, Wisła Śmiała, Leniwka i Szkarpawa.
Delty rzek poza Ziemią
Delty rzek na Marsie
Współczesny Mars jest planetą chłodną i pustynną, na której woda występuje niemal wyłącznie w postaci lodu, jednak w odległej przeszłości geologicznej na jego powierzchni znajdowały się także zbiorniki ciekłej wody i płynęły rzeki. Dzięki zdjęciom sond kosmicznych odkryto liczne doliny rzek, a w niektórych marsjańskich kraterach utworzyły się delty rzeczne. Jedną z takich dawno zanikłych rzek odkryła sonda Mars Express; około 4 miliardy lat temu rzeka Nanedi, która płynęła przez wyżynny obszar Xanthe Terra, naniosła 50 metrów osadu do pięciokilometrowej średnicy krateru; cała delta zajmuje obszar około 25 km²[3]. Jedne z najlepiej zachowanych delt rzecznych znajdują się w kraterach Eberswalde i Jezero; ta druga została wybrana jako cel misji Mars 2020[4][5].
Rzeki węglowodorów na Tytanie
Na Tytanie, największym księżycu Saturna, występują powierzchniowe zbiorniki (jeziora) węglowodorów. Na wybrzeżu jednego z większych jezior, Ontario Lacus, odnaleziono ujście metanowej rzeki w formie delty, z co najmniej dwoma odgałęzieniami[6].
Podział
Ze względu na miejsce powstania
- schowana – rzeka wpada do zatoki, gdzie tworzy stożek nasypowy wyrównujący przebieg linii brzegowej np. Wisła
- wysunięta – rzeka wpada bezpośrednio do morza
Ze względu na kształt
- łukowa – np. Nil
- palczasta – np. Missisipi
- klinowa – np. Niger
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Delta, education.nationalgeographic.org [dostęp 2023-01-07].
- ↑ delta, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2023-01-07] (ang.).
- ↑ Artur Jurgawka, Jaka była ta woda na Marsie?. [dostęp 2010-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-15)].
- ↑ Eberswalde Delta in High Resolution. Jet Propulsion Laboratory, 2005-09-20. [dostęp 2018-12-13]. (ang.).
- ↑ Dwayne Brown, JoAnna Wendel, DC Agle, NASA Announces Landing Site for Mars 2020 Rover, NASA, 19 listopada 2018 [dostęp 2018-12-13] (ang.).
- ↑ Footprint of Ontario Lacus. Cassini Solstice Mission, 2010-07-15. [dostęp 2011-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-27)].
Media użyte na tej stronie
Autor: MesserWoland, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Budowa delty:
1. Równia aluwialna
2. Równia deltowa
3. Jezioro deltowe
4. Czoło delty
5. Prodelta
Chemical Alteration by Water, Jezero Crater Delta - On ancient Mars, water carved channels and transported sediments to form fans and deltas within lake basins. Examination of spectral data acquired from orbit show that some of these sediments have minerals that indicate chemical alteration by water. Here in Jezero Crater delta, sediments contain clays and carbonates. The image combines information from two instruments on NASA's Mars Reconnaissance Orbiter,the Compact Reconnaissance Imaging Spectrometer for Mars and the Context Camera. (Reference: Ehlmann et al. 2008.)
This LANDSAT image of the Mississippi Delta in 1976 shows its characteristic bird's-foot pattern and plumes of sediment entering the ocean from the multiple mouths of the Mississippi River.
Delta rzeki Nanedi na Marsie