Departament białostocki

Pieczęć Kamery Wojny i Domen – organu administracyjnego Prus Nowowschodnich; APB, Kamera Wojny i Domen 1796–1807

Departament białostocki – jednostka administracyjna pruskiej prowincji Prusy Nowowschodnie (Nowych Prus Wschodnich) w latach 1795–1807. Stolicą departamentu był Białystok.

Działalność władz pruskich doprowadziła do całkowitej przemiany miasta – z zaplecza istniejącego dworu Branickich w centrum administracyjne departamentu[1].

Historia departamentu

Departament białostocki na mapie historycznej z 1886 r., ukazującej sytuację w r. 1806[2]

16 listopada 1794 r. upadło powstanie kościuszkowskie, w rok później upadła I Rzeczpospolita i całe północne Mazowsze oraz Podlasie włączono do państwa pruskiego, jako Prusy Nowowschodnie.

Stan tymczasowej okupacji wojskowej zakończył się z chwilą podpisania traktatu rozbiorowego 24 października 1795 r. Wkrótce potem rozkazem z 14 grudnia 1795 r. Fryderyk Wilhelm II powierzył ministrowi Fryderykowi Leopoldowi von Schrötterowi organizację ziem położonych na prawym brzegu Wisły i Bugu. Podobnym rozkazem z 26 grudnia 1795 r. król zaproponował pierwsze propozycje organizacyjne, w myśl których nowa prowincja miała być przez cały rok administrowana przez specjalnych komisarzy, przy zachowaniu dotychczasowego, polskiego ustroju administracyjnego i sądowego.

24 października 1795 r. został podpisany przez zaborców III rozbiór Polski, ale ostatecznie decyzja, co do granic Prus i Rosji na ziemiach polskich zapadła dopiero 2 lipca 1796 r[3].

Od 26 stycznia 1796 r. rządy w Białymstoku przejęli Prusacy. Pruska administracja cywilna podjęła działania od czerwca 1797 r., Kamerą Wojen i Domen (wojenno-ekonomiczną) kierował prezydent Karol von Knobloch, a od 1802 r. Fryderyk von Wagner, zaś władzę sądowniczą przejęła Rejencja. W Białymstoku ulokował się ponadto landrat (starosta), tu mieściły się zarządy różnego rodzaju służb, deputacje, komisje, powstała hipoteka. Łącznie w mieście przebywało około 200 dobrze opłacanych urzędników, w zdecydowanej większości przyjezdnych z Prus i stacjonowały cztery kompanie batalionu fizylierów oraz oddział z regimentu bośniaków, czyli razem ponad 560 żołnierzy, a z rodzinami ponad tysiąc osób. Na potrzeby gospodarki miejskiej pracowało ponad 600 osób[4].

W 1802 r. miasto Białystok sprzedane przez Potockich, sukcesorów Branickiego, przechodzi na własność rządu pruskiego i staje się centrum administracyjnym, jako siedziba departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich i siedzibą władz utworzonego wówczas powiatu białostockiego[5].

Po pokoju w tylżyckim w 1807 r. miasto zostało włączone w granice Rosji, jako stolica obwodu. Od 1842 r. było częścią guberni grodzieńskiej[6].

Departament białostocki na mapie Prus – Roberta Wilkinsona z 1808 r.

Podział departamentu białostockiego

Departament białostocki zamieszkiwało ponad 500 tys. osób w 95 tysiącach domów (gospodarstw). W miastach zamieszkiwało 16% całej populacji.

W skład departamentu wchodziło 10 powiatów (dystryktów), były one jednakowej wielkości:

W skład utworzonej w 1795 r. prowincji Prus Nowowschodnich weszły ziemie drugiego zaboru, leżące między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem część Mazowsza, położona na prawym brzegu Wisły, należąca przedtem do Prus południowych, ziemia trzeciego zaboru tj. pozostała część Mazowsza leżąca nad Narwią, cześć Podlasia oraz skrawki Litwy i Żmudzi, na lewym brzegu Niemna. Prusy Nowowschodnie zajmowały powierzchnię 778 mil kwadratowych. Ostateczne określenie granic dwóch departamentów: białostockiego i płockiego, na które podzielono Prusy Nowowschodnie, kamer wojenno-ekonomicznych oraz powiatów nastąpiło w cyrkularzu z 9 czerwca 1799 r. Podano wówczas do wiadomości, że kamery będą zajmowały się sprawami policji, finansów, zwierzchności terytorialnej i duchowieństwa katolickiego, landraci zaś wszystkimi problemami swojego okręgu z wyjątkiem sądownictwa oraz domen królewskich.

Władzą terenową departamentu była kamera pełniąca funkcję administracyjną i skarbową; władze sądownicza pełniła Rejencja. Stojący na czele powiatu landrat był pierwszą instancją policyjną, decydującą o wszystkich sprawach administracyjno –skarbowych. Nadzorował wykonywanie poleceń wyższych urzędników na podległym sobie terenie, z wyłączeniem spraw domen królewskich i miast. Niektórych landratów powoływano z miejscowej szlachty, a szczególnie tych, którzy pełnili funkcje w komisji organizacyjnej powiatu[3].

Landraci urzędowali w następujących siedzibach: Landratura Białostocka – Białystok, Bielska – Bielsk, Dąbrowska – Dąbrowa, Drohiczyńska – Drohiczyn, Goniądzka/Biebrzańska od 1803 r. – Goniądz/Szczuczyn, Kalwaryjska – Kalwaria, Łomżyńska – Łomża, Mariampolska – Mariampol, Suraska – Tykocin, Wigierska – Suwałki[7].

Opis departamentu białostockiego jest ukazany w publikacji z 1799 r[8]. Pieczęć Kamery Wojny i Domen w Białymstoku z 1799 r. znajduje się na jednym z dokumentów w Archiwum Państwowym w Białymstoku[1]. Nowe Prusy Wschodnie są natomiast ukazane na mapie z 1806 r[9].

Miasta

W 1800 roku w departamencie znajdowało się 86 miast[10]:

Wykaz miast 1800

HerbMiastoNazwa niem. 1800Ludność 1800Powiat 1800Ilość dymów[11]Typ[12]Obecna lokacja
Marijampole COA.gifMariampolMarienpol1178mariampolski (Marienpol)159KrLitwa
SudargasCOA.jpgSudargiJohannesburg / Sadargen215mariampolski (Marienpol)48KrLitwa
Liudinavas COA.gifLudwinówLudwinowen312mariampolski (Marienpol)131KrLitwa
Kudirkos Naumiestis COA.gifWładysławówNeustadt2320mariampolski (Marienpol)231KrLitwa
Pilviskiai COA.gifPilwiszkiPilwiszken333mariampolski (Marienpol)67KrLitwa
Prienai COA.gifPrenyPrenn1224mariampolski (Marienpol)204KrLitwa
Zapyskis COA.jpgSapieżyszkiSapieszyszken107mariampolski (Marienpol)32KrLitwa
Balbieriskis COA.svgBalwierzyszkiBalwierzisken920mariampolski (Marienpol)107SzLitwa
Sin escudo.svgPoniemońPoniemon480mariampolski (Marienpol)57SzLitwa
Sakiai COA.gifSzakiSzaky574mariampolski (Marienpol)65SzLitwa
Kalvarija COA.gifKalwariaKalwary2705kalwaryjski (Kalwary)440KrLitwa
Sin escudo.svgLubówLubow425kalwaryjski (Kalwary)84KrLitwa
Coat of arms of Alytus (Lithuania).svgOlitaOlitta219kalwaryjski (Kalwary)33KrLitwa
Simnas COA.gifSimnoSimno703kalwaryjski (Kalwary)103KrLitwa
Vilkaviškis CoA.svgWyłkowyszkiWilkowiszken1804kalwaryjski (Kalwary)314KrLitwa
Virbalis COA.gifWierzbołówWirballen1630kalwaryjski (Kalwary)245KrLitwa
Vistytis COA.pngWisztyniecWystitten1579kalwaryjski (Kalwary)187KrLitwa
Sin escudo.svgUrdominUrdomin269kalwaryjski (Kalwary)50SzLitwa
Sin escudo.svgBerżnikiBerzniki304wigierski (Wigry)68KrPolska
POL gmina Jeleniewo COA.svgJeleniewoJeleniewo346wigierski (Wigry)49KrPolska
POL gmina Krasnopol COA.svgKrasnopolKrasnopol533wigierski (Wigry)105KrPolska
Sin escudo.svgLiszkówLiszkow249wigierski (Wigry)149KrLitwa
Lazdijai COA.gifŁoździejeLosdzeye1537wigierski (Wigry)217KrLitwa
Sin escudo.svgMeteleMetellen297wigierski (Wigry)66KrLitwa
POL gmina Filipów COA.svgFilipówPhilippowo795wigierski (Wigry)120KrPolska
POL gmina Przerośl COA.jpgPrzeroślPrzerosl1166wigierski (Wigry)230KrPolska
POL gmina Puńsk COA.svgPuńskPunsk583wigierski (Wigry)59KrPolska
Seirijai COA.svgSerejeSerrey1094wigierski (Wigry)215KrLitwa
POL Sejny 1 COA.svgSejnySeyne516wigierski (Wigry)96KrPolska
POL Suwałki COAII.svgSuwałkiSuwalken1184wigierski (Wigry)214KrPolska
Sin escudo.svgSzczebraSzczebra219wigierski (Wigry)46KrPolska
POL gmina Wiżajny COA.svgWiżajnyWizaynen946wigierski (Wigry)205KrPolska
POL gmina Bakałarzewo COA.svgBakałarzewoBakalarzewo405wigierski (Wigry)67SzPolska
Leipalingis COA.svgLejpunyLeypuhnen233wigierski (Wigry)42SzLitwa
Miroslavas COA.gifMirosławMiroslaw220wigierski (Wigry)48SzLitwa
LIT Wiejsieje COA.pngWiejsiejeWieyszteye518wigierski (Wigry)85SzLitwa
POL gmina Dąbrowa Białostocka COA.svgDąbrowaDombrowa737dąbrowski (Dombrowa)127KrPolska
POL gmina Korycin COA.svgKorycinKoryczin252dąbrowski (Dombrowa)52KrPolska
POL Kuźnica (woj podlaskie) COA.jpgKuźnicaKuznica427dąbrowski (Dombrowa)35KrPolska
POL Lipsk COA.svgLipskLipsk945dąbrowski (Dombrowa)256KrPolska
POL gmina Nowy Dwór COA.svgNowy DwórNowidwor555dąbrowski (Dombrowa)96KrPolska
POL Suchowola COA.svgSuchowolaSuchowolla / Chodorowka959dąbrowski (Dombrowa)218KrPolska
Sin escudo.svgHołynkaHolinka225dąbrowski (Dombrowa)45SzBiałoruś
POL gmina Raczki COA.svgRaczkiRaszken766dąbrowski (Dombrowa)165SzPolska
POL gmina Sidra COA.gifSidraSidra507dąbrowski (Dombrowa)137SzPolska
BIA Sopoćkinie COA.pngSopoćkinieSopockin439dąbrowski (Dombrowa)96SzBiałoruś
POL gmina Sztabin COA.svgSztabinStabin507dąbrowski (Dombrowa)55SzPolska
POL Białystok formal COA.svgBiałystokBialystock3370białostocki (Bialystock)459SzPolska
POL gmina Janów COA new.svgJanówJanow691białostocki (Bialystock)186KrPolska
POL Knyszyn COA.svgKnyszynKnyszin1699białostocki (Bialystock)318KrPolska
Odelsk herb.pngOdelskOdelsk601białostocki (Bialystock)172KrBiałoruś
POL Sokółka COA.svgSokółkaSokolka1091białostocki (Bialystock)225KrPolska
POL Wasilków COA.svgWasilkówWaszilkow891białostocki (Bialystock)184KrPolska
POL Choroszcz COA.svgChoroszczChorocz579białostocki (Bialystock)122SzPolska
POL gmina Gródek COA.svgGródekGroddek388białostocki (Bialystock)66SzPolska
POL gmina Jasionówka COA.svgJasionówkaJasianowke622białostocki (Bialystock)81SzPolska
POL Zabłudów COA.svgZabłudówZabludow1409białostocki (Bialystock)297SzPolska
POL Bielsk Podlaski COA.svgBielskBielsk1733bielski (Bielsk)320KrPolska
POL Kleszczele COA.svgKleszczeleKleszel1088bielski (Bielsk)276KrPolska
POL gmina Narew COA (XXXVII-217-10).svgNarewNarew425bielski (Bielsk)95KrPolska
POL Gmina Boćki COA.svgBoćkiBoczki1462bielski (Bielsk)223SzPolska
POL Gmina Orla COA.svgOrlaOrla1486bielski (Bielsk)241SzPolska
POL Drohiczyn COA.svgDrohiczynDrohycin884drohiczyński (Drohycin)173KrPolska
POL gmina Mielnik COA.svgMielnikMielnik822drohiczyński (Drohycin)141KrPolska
Ciechanowiec herb.svgCiechanowiecCiechanowiec2651drohiczyński (Drohycin)340SzPolska
POL Siemiatycze COA.svgSiemiatyczeSiemiatyce2734drohiczyński (Drohycin)319SzPolska
POL Wysokie Mazowieckie COA.svgWysokie MazowieckieWysokie Masowiecki864drohiczyński (Drohycin)134SzPolska
POL Suraż COA.svgSurażSuracz709suraski (Suracz)133KrPolska
POL Brańsk COA.svgBrańskBransk1026suraski (Suracz)114KrPolska
Herb Tykocin.jpgTykocinTykoczin2783suraski (Suracz)372SzPolska
POL Goniądz COA.svgGoniądzGoniondz1373goniądzki (Goniondz)210KrPolska
POL Augustów COA.svgAugustówAugustowo1987goniądzki (Goniondz)304KrPolska
POL gmina Radziłów COA.svgRadziłówRadzilow435goniądzki (Goniondz)85KrPolska
POL Rajgród COA.svgRajgródRaygrod889goniądzki (Goniondz)195KrPolska
POL gmina Wąsosz COA.svgWąsoszWonsosz731goniądzki (Goniondz)167KrPolska
POL gmina Wizna COA old.svgWiznaWyzna1098goniądzki (Goniondz)197KrPolska
POL Grajewo COA.svgGrajewoGrajewo218goniądzki (Goniondz)23SzPolska
POL Jedwabne COA.svgJedwabneJedwabno481goniądzki (Goniondz)52SzPolska
Sin escudo.svgOsowiecOssowiec212goniądzki (Goniondz)38SzPolska
POL Szczuczyn COA.svgSzczuczynSzczuczin1849goniądzki (Goniondz)261SzPolska
POL Łomża COA.svgŁomżaLomza1166łomżyński (Lomza)194KrPolska
POL Kolno COA.svgKolnoKolno945łomżyński (Lomza)171KrPolska
POL Nowogród COA.svgNowogródNowogrod966łomżyński (Lomza)189KrPolska
POL Zambrów COA.svgZambrówZambrow564łomżyński (Lomza)81KrPolska
POL gmina Śniadowo COA.svgŚniadowoSmlodow / Sniadow705łomżyński (Lomza)98SzPolska
Stawiski Herb.svgStawiskiStawiszken1212łomżyński (Lomza)173SzPolska

Przypisy

  1. ↑ a b Archiwum Państwowe w Białymstoku, Dzieje herbu Białegostoku – katalog wystawy z 2012 r. s. 12–14.
  2. ↑ File:Preussen-1806.jpg – Wikimedia Commons, commons.wikimedia.org [dostęp 2017-11-15] (ang.).
  3. ↑ a b Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża w latach 1794–1866. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987 r. s. 9–12.
  4. ↑ A. Cz. Dobroński, Białystok historia miasta. Białystok 2001 r. s. 53–57.
  5. ↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 243.
  6. ↑ a b A. Cz. Dobroński, Od rozbiorów do końca lat dwudziestych XIX w., Rozdział XI z Historia Województwa Podlaskiego, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010 r. s. 109–111.
  7. ↑ A. B. Małek, Kamera Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1796-1807. Warszawa 2007 r. s. 24, 125, 132-133, 149.
  8. ↑ Friedrich Gottlob Leonhardi, Erdbeschreibung der Preußischen Monarchie, Hemmerde und Schwetschke, 5. Band, Halle 1799 r. – dostępna na stronie: Google books. (2012-10-19).
  9. ↑ Mapa Nowych Prus Wschodnich z 1806 r. (2012-10-28).
  10. ↑ Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
  11. ↑ Dym = wiejska chałupa lub zagroda, stanowiące podstawę do obliczania świadczeń podatkowych.
  12. ↑ Kr = miasto królewskie; Sz = miasto szlacheckie.

Media użyte na tej stronie

Zapyskis COA.jpg
Coat of arms of Zapyškis, Lithuania
POL Gmina Boćki COA.svg
Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape .
POL gmina Dąbrowa Białostocka COA.svg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to WarX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5

Author

  • real name: Artur Jan Fijałkowski
  • pl.wiki: WarX
  • commons: WarX
  • mail: [1]
  • jabber: WarX@jabber.org
  • irc: [2]
POL gmina Wizna COA old.svg
Herb wsi i gminy Wizna
Vilkaviškis CoA.svg
Coat of arms of Vilkaviškis.
Stawiski Herb.svg
Autor: User:Guziec, Licencja: CC BY 2.5
Herb Stawisk
Neuostpreußen1806.png
New Eastprussia, 1806
Herb Tykocin.jpg
Herb Tykocina
POL gmina Narew COA (XXXVII-217-10).svg
Herb gminy Narew wg „Uchwała Nr XXXVII/217/10 Rady Gminy Narew z dnia 14 października 2010r. w sprawie herbu, flagi i pieczęci Gminy Narew”.
Robert Wilkinson - Prussia.pdf
Date: London / 1814 Size: 11.5 x 9 inches
Seirijai COA.svg
Coat of arms of Seirijai, Lithuania
Pieczęć Kamery Prus Nowowschodnich.png
Autor: nieznany, Licencja: CC0
Pieczęć Kamery Wojny i Domen – organu administracyjnego Prus Nowowschodnich; APB, Kamera Wojny i Domen 1796-1807
SudargasCOA.jpg
Sudargo herbas.
POL Suwałki COAII.svg
Herb Mista Suwałk
Sin escudo.svg
This is a filler for wherever a coat of arms is missing (in an infobox, for example). – You can find more information about coats of arms on WikiProject Heraldry and vexillology.
Leipalingis COA.svg
Leipalingis coat of arms
POL gmina Jeleniewo COA.svg
Herb gminy Jeleniewo, powiat suwalski, podlaskie, Polska
POL gmina Krasnopol COA.svg
Herb gminy Krasnopol
Coat of arms of Alytus (Lithuania).svg
Coat of arms of Alytus (Lithuania)
Odelsk herb.png
Autor: Kaes135, Licencja: CC BY-SA 4.0
Herb Odelska