Departament białostocki
Departament białostocki – jednostka administracyjna pruskiej prowincji Prusy Nowowschodnie (Nowych Prus Wschodnich) w latach 1795–1807. Stolicą departamentu był Białystok.
Działalność władz pruskich doprowadziła do całkowitej przemiany miasta – z zaplecza istniejącego dworu Branickich w centrum administracyjne departamentu[1].
Historia departamentu
16 listopada 1794 r. upadło powstanie kościuszkowskie, w rok później upadła I Rzeczpospolita i całe północne Mazowsze oraz Podlasie włączono do państwa pruskiego, jako Prusy Nowowschodnie.
Stan tymczasowej okupacji wojskowej zakończył się z chwilą podpisania traktatu rozbiorowego 24 października 1795 r. Wkrótce potem rozkazem z 14 grudnia 1795 r. Fryderyk Wilhelm II powierzył ministrowi Fryderykowi Leopoldowi von Schrötterowi organizację ziem położonych na prawym brzegu Wisły i Bugu. Podobnym rozkazem z 26 grudnia 1795 r. król zaproponował pierwsze propozycje organizacyjne, w myśl których nowa prowincja miała być przez cały rok administrowana przez specjalnych komisarzy, przy zachowaniu dotychczasowego, polskiego ustroju administracyjnego i sądowego.
24 października 1795 r. został podpisany przez zaborców III rozbiór Polski, ale ostatecznie decyzja, co do granic Prus i Rosji na ziemiach polskich zapadła dopiero 2 lipca 1796 r[3].
Od 26 stycznia 1796 r. rządy w Białymstoku przejęli Prusacy. Pruska administracja cywilna podjęła działania od czerwca 1797 r., Kamerą Wojen i Domen (wojenno-ekonomiczną) kierował prezydent Karol von Knobloch, a od 1802 r. Fryderyk von Wagner, zaś władzę sądowniczą przejęła Rejencja. W Białymstoku ulokował się ponadto landrat (starosta), tu mieściły się zarządy różnego rodzaju służb, deputacje, komisje, powstała hipoteka. Łącznie w mieście przebywało około 200 dobrze opłacanych urzędników, w zdecydowanej większości przyjezdnych z Prus i stacjonowały cztery kompanie batalionu fizylierów oraz oddział z regimentu bośniaków, czyli razem ponad 560 żołnierzy, a z rodzinami ponad tysiąc osób. Na potrzeby gospodarki miejskiej pracowało ponad 600 osób[4].
W 1802 r. miasto Białystok sprzedane przez Potockich, sukcesorów Branickiego, przechodzi na własność rządu pruskiego i staje się centrum administracyjnym, jako siedziba departamentu białostockiego Prus Nowowschodnich i siedzibą władz utworzonego wówczas powiatu białostockiego[5].
Po pokoju w tylżyckim w 1807 r. miasto zostało włączone w granice Rosji, jako stolica obwodu. Od 1842 r. było częścią guberni grodzieńskiej[6].
Podział departamentu białostockiego
Departament białostocki zamieszkiwało ponad 500 tys. osób w 95 tysiącach domów (gospodarstw). W miastach zamieszkiwało 16% całej populacji.
W skład departamentu wchodziło 10 powiatów (dystryktów), były one jednakowej wielkości:
- powiat białostocki – Białystok
- powiat bielski – Bielsk Podlaski
- powiat dąbrowski – Dąbrowa Białostocka
- powiat drohiczyński (drohicki) – Drohiczyn
- powiat goniądzki (biebrzański) – Goniądz
- powiat kalwaryjski – Kalwaria
- powiat łomżyński – Łomża
- powiat mariampolski – Mariampol
- powiat suraski – Suraż
- powiat wigierski – Wigry[6].
W skład utworzonej w 1795 r. prowincji Prus Nowowschodnich weszły ziemie drugiego zaboru, leżące między Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem część Mazowsza, położona na prawym brzegu Wisły, należąca przedtem do Prus południowych, ziemia trzeciego zaboru tj. pozostała część Mazowsza leżąca nad Narwią, cześć Podlasia oraz skrawki Litwy i Żmudzi, na lewym brzegu Niemna. Prusy Nowowschodnie zajmowały powierzchnię 778 mil kwadratowych. Ostateczne określenie granic dwóch departamentów: białostockiego i płockiego, na które podzielono Prusy Nowowschodnie, kamer wojenno-ekonomicznych oraz powiatów nastąpiło w cyrkularzu z 9 czerwca 1799 r. Podano wówczas do wiadomości, że kamery będą zajmowały się sprawami policji, finansów, zwierzchności terytorialnej i duchowieństwa katolickiego, landraci zaś wszystkimi problemami swojego okręgu z wyjątkiem sądownictwa oraz domen królewskich.
Władzą terenową departamentu była kamera pełniąca funkcję administracyjną i skarbową; władze sądownicza pełniła Rejencja. Stojący na czele powiatu landrat był pierwszą instancją policyjną, decydującą o wszystkich sprawach administracyjno –skarbowych. Nadzorował wykonywanie poleceń wyższych urzędników na podległym sobie terenie, z wyłączeniem spraw domen królewskich i miast. Niektórych landratów powoływano z miejscowej szlachty, a szczególnie tych, którzy pełnili funkcje w komisji organizacyjnej powiatu[3].
Landraci urzędowali w następujących siedzibach: Landratura Białostocka – Białystok, Bielska – Bielsk, Dąbrowska – Dąbrowa, Drohiczyńska – Drohiczyn, Goniądzka/Biebrzańska od 1803 r. – Goniądz/Szczuczyn, Kalwaryjska – Kalwaria, Łomżyńska – Łomża, Mariampolska – Mariampol, Suraska – Tykocin, Wigierska – Suwałki[7].
Opis departamentu białostockiego jest ukazany w publikacji z 1799 r[8]. Pieczęć Kamery Wojny i Domen w Białymstoku z 1799 r. znajduje się na jednym z dokumentów w Archiwum Państwowym w Białymstoku[1]. Nowe Prusy Wschodnie są natomiast ukazane na mapie z 1806 r[9].
Miasta
W 1800 roku w departamencie znajdowało się 86 miast[10]:
- powiat białostocki (s. Białystok)
- powiat bielski (s. Bielsk)
- powiat dąbrowski (s. Dąbrowa)
- powiat drohiczyński (s. Drohiczyn)
- 5 miast: Ciechanowiec, Drohiczyn, Mielnik, Siemiatycze, Wysokie Mazowieckie (Niemirów nie zaliczony w 1800 do miast)
- powiat goniądzki (s. Goniądz)
- powiat kalwaryjski (s. Kalwaria)
- 8 miast: Kalwaria, Lubów, Olita, Simno, Urdomin, Wierzbołów, Wisztyniec, Wyłkowyszki
- powiat łomżyński (s. Łomża)
- powiat mariampolski (s. Mariampol)
- 10 miast: Balwierzyszki, Ludwinów, Mariampol, Pilwiszki, Poniemoń, Preny, Sapieżyszki, Sudargi, Szaki, Władysławów
- powiat suraski (s. Suraż)
- powiat wigierski (s. Wigry)
Wykaz miast 1800
| Herb | Miasto | Nazwa niem. 1800 | Ludność 1800 | Powiat 1800 | Ilość dymów[11] | Typ[12] | Obecna lokacja |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | Mariampol | Marienpol | 1178 | mariampolski (Marienpol) | 159 | Kr |  |
 | Sudargi | Johannesburg / Sadargen | 215 | mariampolski (Marienpol) | 48 | Kr | |
 | Ludwinów | Ludwinowen | 312 | mariampolski (Marienpol) | 131 | Kr | |
 | Władysławów | Neustadt | 2320 | mariampolski (Marienpol) | 231 | Kr | |
 | Pilwiszki | Pilwiszken | 333 | mariampolski (Marienpol) | 67 | Kr | |
 | Preny | Prenn | 1224 | mariampolski (Marienpol) | 204 | Kr | |
 | Sapieżyszki | Sapieszyszken | 107 | mariampolski (Marienpol) | 32 | Kr | |
 | Balwierzyszki | Balwierzisken | 920 | mariampolski (Marienpol) | 107 | Sz | |
 | Poniemoń | Poniemon | 480 | mariampolski (Marienpol) | 57 | Sz | |
 | Szaki | Szaky | 574 | mariampolski (Marienpol) | 65 | Sz | |
 | Kalwaria | Kalwary | 2705 | kalwaryjski (Kalwary) | 440 | Kr | |
| Lubów | Lubow | 425 | kalwaryjski (Kalwary) | 84 | Kr | |
 | Olita | Olitta | 219 | kalwaryjski (Kalwary) | 33 | Kr | |
 | Simno | Simno | 703 | kalwaryjski (Kalwary) | 103 | Kr | |
 | Wyłkowyszki | Wilkowiszken | 1804 | kalwaryjski (Kalwary) | 314 | Kr | |
 | Wierzbołów | Wirballen | 1630 | kalwaryjski (Kalwary) | 245 | Kr | |
 | Wisztyniec | Wystitten | 1579 | kalwaryjski (Kalwary) | 187 | Kr | |
| Urdomin | Urdomin | 269 | kalwaryjski (Kalwary) | 50 | Sz | |
| Berżniki | Berzniki | 304 | wigierski (Wigry) | 68 | Kr |  |
 | Jeleniewo | Jeleniewo | 346 | wigierski (Wigry) | 49 | Kr | |
 | Krasnopol | Krasnopol | 533 | wigierski (Wigry) | 105 | Kr | |
| Liszków | Liszkow | 249 | wigierski (Wigry) | 149 | Kr | |
 | Łoździeje | Losdzeye | 1537 | wigierski (Wigry) | 217 | Kr | |
| Metele | Metellen | 297 | wigierski (Wigry) | 66 | Kr | |
 | Filipów | Philippowo | 795 | wigierski (Wigry) | 120 | Kr | |
 | Przerośl | Przerosl | 1166 | wigierski (Wigry) | 230 | Kr | |
 | Puńsk | Punsk | 583 | wigierski (Wigry) | 59 | Kr | |
 | Sereje | Serrey | 1094 | wigierski (Wigry) | 215 | Kr | |
 | Sejny | Seyne | 516 | wigierski (Wigry) | 96 | Kr | |
 | Suwałki | Suwalken | 1184 | wigierski (Wigry) | 214 | Kr | |
| Szczebra | Szczebra | 219 | wigierski (Wigry) | 46 | Kr | |
 | Wiżajny | Wizaynen | 946 | wigierski (Wigry) | 205 | Kr | |
 | Bakałarzewo | Bakalarzewo | 405 | wigierski (Wigry) | 67 | Sz | |
 | Lejpuny | Leypuhnen | 233 | wigierski (Wigry) | 42 | Sz | |
 | Mirosław | Miroslaw | 220 | wigierski (Wigry) | 48 | Sz | |
 | Wiejsieje | Wieyszteye | 518 | wigierski (Wigry) | 85 | Sz | |
 | Dąbrowa | Dombrowa | 737 | dąbrowski (Dombrowa) | 127 | Kr | |
 | Korycin | Koryczin | 252 | dąbrowski (Dombrowa) | 52 | Kr | |
 | Kuźnica | Kuznica | 427 | dąbrowski (Dombrowa) | 35 | Kr | |
 | Lipsk | Lipsk | 945 | dąbrowski (Dombrowa) | 256 | Kr | |
 | Nowy Dwór | Nowidwor | 555 | dąbrowski (Dombrowa) | 96 | Kr | |
 | Suchowola | Suchowolla / Chodorowka | 959 | dąbrowski (Dombrowa) | 218 | Kr | |
| Hołynka | Holinka | 225 | dąbrowski (Dombrowa) | 45 | Sz |  |
 | Raczki | Raszken | 766 | dąbrowski (Dombrowa) | 165 | Sz | |
 | Sidra | Sidra | 507 | dąbrowski (Dombrowa) | 137 | Sz | |
 | Sopoćkinie | Sopockin | 439 | dąbrowski (Dombrowa) | 96 | Sz | |
 | Sztabin | Stabin | 507 | dąbrowski (Dombrowa) | 55 | Sz | |
 | Białystok | Bialystock | 3370 | białostocki (Bialystock) | 459 | Sz | |
 | Janów | Janow | 691 | białostocki (Bialystock) | 186 | Kr | |
 | Knyszyn | Knyszin | 1699 | białostocki (Bialystock) | 318 | Kr | |
 | Odelsk | Odelsk | 601 | białostocki (Bialystock) | 172 | Kr | |
 | Sokółka | Sokolka | 1091 | białostocki (Bialystock) | 225 | Kr | |
 | Wasilków | Waszilkow | 891 | białostocki (Bialystock) | 184 | Kr | |
 | Choroszcz | Chorocz | 579 | białostocki (Bialystock) | 122 | Sz | |
 | Gródek | Groddek | 388 | białostocki (Bialystock) | 66 | Sz | |
 | Jasionówka | Jasianowke | 622 | białostocki (Bialystock) | 81 | Sz | |
 | Zabłudów | Zabludow | 1409 | białostocki (Bialystock) | 297 | Sz | |
 | Bielsk | Bielsk | 1733 | bielski (Bielsk) | 320 | Kr | |
 | Kleszczele | Kleszel | 1088 | bielski (Bielsk) | 276 | Kr | |
 | Narew | Narew | 425 | bielski (Bielsk) | 95 | Kr | |
 | Boćki | Boczki | 1462 | bielski (Bielsk) | 223 | Sz | |
 | Orla | Orla | 1486 | bielski (Bielsk) | 241 | Sz | |
 | Drohiczyn | Drohycin | 884 | drohiczyński (Drohycin) | 173 | Kr | |
 | Mielnik | Mielnik | 822 | drohiczyński (Drohycin) | 141 | Kr | |
 | Ciechanowiec | Ciechanowiec | 2651 | drohiczyński (Drohycin) | 340 | Sz | |
 | Siemiatycze | Siemiatyce | 2734 | drohiczyński (Drohycin) | 319 | Sz | |
 | Wysokie Mazowieckie | Wysokie Masowiecki | 864 | drohiczyński (Drohycin) | 134 | Sz | |
 | Suraż | Suracz | 709 | suraski (Suracz) | 133 | Kr | |
 | Brańsk | Bransk | 1026 | suraski (Suracz) | 114 | Kr | |
 | Tykocin | Tykoczin | 2783 | suraski (Suracz) | 372 | Sz | |
 | Goniądz | Goniondz | 1373 | goniądzki (Goniondz) | 210 | Kr | |
 | Augustów | Augustowo | 1987 | goniądzki (Goniondz) | 304 | Kr | |
 | Radziłów | Radzilow | 435 | goniądzki (Goniondz) | 85 | Kr | |
 | Rajgród | Raygrod | 889 | goniądzki (Goniondz) | 195 | Kr | |
 | Wąsosz | Wonsosz | 731 | goniądzki (Goniondz) | 167 | Kr | |
 | Wizna | Wyzna | 1098 | goniądzki (Goniondz) | 197 | Kr | |
 | Grajewo | Grajewo | 218 | goniądzki (Goniondz) | 23 | Sz | |
 | Jedwabne | Jedwabno | 481 | goniądzki (Goniondz) | 52 | Sz | |
| Osowiec | Ossowiec | 212 | goniądzki (Goniondz) | 38 | Sz | |
 | Szczuczyn | Szczuczin | 1849 | goniądzki (Goniondz) | 261 | Sz | |
 | Łomża | Lomza | 1166 | łomżyński (Lomza) | 194 | Kr | |
 | Kolno | Kolno | 945 | łomżyński (Lomza) | 171 | Kr | |
 | Nowogród | Nowogrod | 966 | łomżyński (Lomza) | 189 | Kr | |
 | Zambrów | Zambrow | 564 | łomżyński (Lomza) | 81 | Kr | |
 | Śniadowo | Smlodow / Sniadow | 705 | łomżyński (Lomza) | 98 | Sz | |
 | Stawiski | Stawiszken | 1212 | łomżyński (Lomza) | 173 | Sz | |
Przypisy
- ↑ a b Archiwum Państwowe w Białymstoku, Dzieje herbu Białegostoku – katalog wystawy z 2012 r. s. 12–14.
- ↑ File:Preussen-1806.jpg – Wikimedia Commons, commons.wikimedia.org [dostęp 2017-11-15] (ang.).
- ↑ a b Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża w latach 1794–1866. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987 r. s. 9–12.
- ↑ A. Cz. Dobroński, Białystok historia miasta. Białystok 2001 r. s. 53–57.
- ↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 243.
- ↑ a b A. Cz. Dobroński, Od rozbiorów do końca lat dwudziestych XIX w., Rozdział XI z Historia Województwa Podlaskiego, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010 r. s. 109–111.
- ↑ A. B. Małek, Kamera Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1796-1807. Warszawa 2007 r. s. 24, 125, 132-133, 149.
- ↑ Friedrich Gottlob Leonhardi, Erdbeschreibung der Preußischen Monarchie, Hemmerde und Schwetschke, 5. Band, Halle 1799 r. – dostępna na stronie: Google books. (2012-10-19).
- ↑ Mapa Nowych Prus Wschodnich z 1806 r. (2012-10-28).
- ↑ Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
- ↑ Dym = wiejska chałupa lub zagroda, stanowiące podstawę do obliczania świadczeń podatkowych.
- ↑ Kr = miasto królewskie; Sz = miasto szlacheckie.
Media użyte na tej stronie
Coat of arms of Zapyškis, Lithuania
.svg)
Coat of arms of Alytus (Lithuania)
Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape .
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to WarX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
Author
Herb wsi i gminy Wizna
Herb gminy Janów
Coat of arms of Vilkaviškis.
New Eastprussia, 1806
Herb Tykocina
.svg)
Herb gminy Narew wg „Uchwała Nr XXXVII/217/10 Rady Gminy Narew z dnia 14 października 2010r. w sprawie herbu, flagi i pieczęci Gminy Narew”.
Herb gminy Przerośl
Za: http://epodlasie.wipb.pl/biptest/ug_przerosl/bip/index.php?event=home
Date: London / 1814 Size: 11.5 x 9 inches
Coat of arms of Seirijai, Lithuania
Autor: nieznany, Licencja: CC0
Pieczęć Kamery Wojny i Domen – organu administracyjnego Prus Nowowschodnich; APB, Kamera Wojny i Domen 1796-1807
_COA.jpg)
Herb Kuznicy
Sudargo herbas.
Herb Mista Suwałk
This is a filler for wherever a coat of arms is missing (in an infobox, for example). – You can find more information about coats of arms on WikiProject Heraldry and vexillology.
Leipalingis coat of arms
Herb gminy Jeleniewo, powiat suwalski, podlaskie, Polska
Herb gminy Krasnopol
