Derywacja (socjologia)

Derywacja – nienaukowe rozumowanie polegające na logicznych i pozornie logicznych uzasadnieniach ludzkiego działania oparte na rezyduach, a w małym stopniu lub w ogóle niebiorące pod uwagę doświadczenia[1]. Pojęcie zostało wprowadzone do socjologii przez Vilfreda Pareto w Traktacie o socjologii ogólnej, opublikowanym w 1916 roku[2].

Derywacje powstają jako wnioski bądź sofizmaty z rezyduów. Odpowiadają wnioskom logicznym i opisom doświadczeń w taki sposób, w jaki rezydua odpowiadają zasadom i twierdzeniom naukowym, a derywaty oparte na rezyduach i derywacjach odpowiadają teoriom naukowym, wyprowadzonym z wcześniej sformułowanych twierdzeń[3]. Charakterystyczne dla derywacji jest to, że[4]:

  • w przypadku zniszczenia rezyduum jest ono zastępowane innym, aby jednostka używająca derywacji mogła osiągnąć ten sam cel;
  • podobnie w przypadku wykazania błędów logicznych w derywacji, zastępowana jest ona inną;
  • siła wniosku osłabia się, gdy pod wpływem wnioskowania rezydua są zastępowane przez logiczne rozumowanie;
  • w rozumowaniu opartym na derywacjach nie są koniecznie logiczne implikacje.

Pareto wyróżnił cztery klasy derywacji[5]:

  1. Stwierdzenia:
    • niezależne od doświadczenia;
    • przejawy rezyduów, będące „wyjaśnieniami” poprzez wyrażenie uczuć wspólnych dla nadawcy i odbiorcy;
    • przekształcające fakty subiektywne („tak odczuwam”) w fakty obiektywne („tak jest”).
  2. Odwołania do autorytetu:
  3. Zgodność z uczuciami odbiorcy przedstawianymi jako zasada (zgodność z uczuciami wszystkich, większości), w tym:
    • wnioskowanie opierające się na aprobacie wielu (wszystkich);
    • narzucenie jednostce sposobu działania jako właściwego i zatarcie w ten sposób różnicy interesów jednostki i zbiorowości;
    • odwoływanie się do interesu zbiorowości, aby osiągnąć cele partykularne, osobiste;
    • twierdzenia o historycznych prawach i stosunkach moralnych jako absolutnych i istniejących zawsze;
    • twierdzenia odwołujące się do zgodności z pojęciami metafizycznymi i abstrakcjami zapewniającymi dobro, takimi jak „Ludzkość”, „Postęp” itp.;
    • twierdzenia będące wyjaśnieniami „pozadoświadczalnymi”, charakterystyczne dla myślenia magicznego.
  4. Derywacje słowne, oparte na nieodpowiadających rzeczywistości niejednoznacznym określeniom, budzące uczucia przez sposób rozumowania:
    • derywacje powstające przez stosowanie nieprecyzyjnych (nieokreślonych) terminów (dużo, mało) do rzeczy realnych lub odwrotnie, jak w przypadku sofizmatu „sorite”;
    • stosowaniu terminów mających wywołać odpowiednie uczucia przy stwierdzeniach, np. wybieranie między wyrażeniami handel ludźmi i handel żywym towarem, egzekucja i morderstwo, partyzanci i terroryści;
    • używanie terminów wieloznacznych oraz określanie danych rzeczy jednym terminem, aby wydłużyć derywację i przez to wywołać i ugruntować uczucia, a ukryć fakty;
    • podawanie metafor, analogii i alegorii jako dowodów, stosowane przez metafizyków i teologów;
    • używanie niemających odpowiednika w rzeczywistości nieprecyzyjnych pojęć w celu wywołania wrażenia, że mówi się o „wielkich tajemnicach”.

Zobacz też

  • uprawomocnienie

Przypisy

  1. ↑ Pareto 1994 ↓, s. 204-205.
  2. ↑ Pareto 1994 ↓, s. XII.
  3. ↑ Pareto 1994 ↓, s. 158-159.
  4. ↑ Pareto 1994 ↓, s. 205-206.
  5. ↑ Pareto 1994 ↓, s. 208-233.

Bibliografia

  • Vilfredo Pareto: Uczucia i działania. Fragmenty socjologiczne. Monika Dobrowolska, Magdalena Rozpędowska, Anna Zinserling (tłum.). Warszawa: PWN, 1994, seria: Biblioteka Socjologiczna. ISBN 83-01-11338-3.