Dialekt hanacki

Gwary hanackie na mapie dialektów czeskich^[1][2]

Dialekt hanacki^[3] lub dialekt środkowomorawski (cz. nářečí středomoravská, nářečí hanácká, středomoravská nářeční skupina, hanácká nářeční skupina) – jeden z czterech tradycyjnie wyróżnianych dialektów języka czeskiego, używany we wschodniej części czeskiego obszaru językowego, na zachodnich i środkowych Morawach^[4][5]. Dialekt hanackich dzieli się na cztery mniejsze obszary: gwary południowohanackie, północnohanackie, peryferyjne gwary zachodniohanackie i wschodniohanackie^[2].

Gwary hanackie charakteryzują się zmianami ý > eɪ̯ > é, ú > ou̯ > ó; zwężeniem é > í; częstym występowaniemspółgłosek miękkich ň, ť, ď przed spółgłoskami oraz na końcu wyrazu; udźwiękocznienie w grupie sh; grupa šč na miejscu literackiego šť; udźwięczniającą fonetyka międzywyrazowa; w morfologii charakterystyczne są formy rzeczowników żeńskich w mianowniku i bierniku typu ulica - ulicu; formy czasownika pierwszej osoby liczby pojedynczej w czasie teraźniejszym typu chcu ; trzecia osoba liczby mnogiej czasu teraźniejszego zakończona na -ijó i inne cechy dialektalne^[4][5].

Obszar użycia

Hanacy, użytkownicy gwar hanackich, ubrani w tradycyjne stroje ludowe

Napis w jednej z gwar hanackich na murze zamku w Prościejowie

Obszar występowania dialektów hanackich obejmuje centralną i zachodnią część Moraw, przede wszystkim terytorium historycznego i etnograficznego regionu Hany z pierwotną ludnością czeską (morawską), z wyłączeniem obszarów zaludnionych po II wojnie światowej. Terytorium to obejmuje większość Kraju południowomorawskiego (z wyłączeniem południowo-wschodnich regionów), większość Kraju ołomunieckiego (z wyłączeniem jego skrajnie północnych regionów) oraz wschodnie regiony regionu Kraju Wysoczyna.

Od zachodu tereny dialektów czeskich sąsiadują z obszarem dialektów hanackich. Na wschodzie i południowym wschodzie dialekty hanackie graniczą z obszarem zachodnich peryferyjnych dialektów dialektów wschodniomorawskich (morawsko-słowackich). Od północy i południa do dialektów hanackich przylegają nowo zaludnione tereny (na których przed II wojną światową rozpowszechnione były dialekty języka niemieckiego) z mieszanymi dialektami czeskimi, a od południowego zachodu obszar hanacki graniczy z niemieckojęzyczną Austrią^[2].

Cechy językowe

Gwary hanackie charakteryzują się następującymi cechami fonetycznymi i morfologicznymi^[4][5][6]:

Fonetyka

• Obecność opozycji iloczasu, łącząca gwary hanackie z czeskimi właściwymi i morawsko-słowackimi, a przeciwstawiająca je gwarom laskim, w którym skróciły się samogłoski długie.
• Monoftongizacja dyftongu eɪ̯ powstałego z *ý i niekiedy *í do é: bét ‘być’, dobré ‘dobry’ itd. W dialektach czeskich właściwych spotykana jest tylko dyftongizacja do ej: bejt, dobrej, na wschodnich Morawach – długie ý: dobrý, a na północnych Morawach – krótkie y: dobry.
• Monoftongizacja dyftongu ou̯ z ú do ó: móka ‘mąka’, nesó ‘niosą’ itp. W dialektach właściwych na tym miejscu jest dyftong ou̯: mou̯ka, nesou̯, na wschodnich Morawach długie ú: nesú, a na północnych u się skróciło: nesu.
• Brak rozróżnienia i - y, jak w języku literackim i we wszystkich dialektach, z wyjątkiem laskiego.
• Zwężenie w wielu gwarach samogłoski é > í, jak w dialektach czeskich właściwych: dobrí mlíko ‘dobre mleko’. W innych dialektach zachowano é.
• Brak rozróżnienia l - ł, jak w języku literackim i dialektach czeskich właściwych.
• Udźwięcznienie w grupie sh, wymawianej zh występuje przede wszystkim we wschodniej części obszaru Moraw Środkowych: na‿zhledanó ‘do widzenia’, tak jak w dialektach morawsko-słowackich i laskich, dialekty czeskie właściwe charakteryzują się wymową ubezdźwięczniającą wymową sh: na‿schledanou̯.

Morfologia

• Charakterystyczna dla gwar hanackich jest su ‘jestem’ zamiast literackiego jsem i spotykanego w większości gwar języka czeskiego sem^[7].
• Podobnie jak gwary laskie i morawsko-słowackie, a w odróżnieniu od gwar właściwie czeskich, zachowane jest rozróżnienie rodzaju męskożywotnego i nieżywotnego w liczbie mnogiej: ťi mlaďi chlapi stáli, ale ti mladi strome / žene / ďefčata stále^[8].
• Formy trzeciej osoby liczby mnogiej czasowników typu mluvijó, ďelajó wobec typowych dla gwar czeskich właściwych mluvjej(í), ďelaj(í)^[7].

Przypisy

Bibliografia

• Zdzisław Stieber: Zarys dialektologii języków zachodniosłowiańskich. Warszawa: PWN, 1965.
• Jaromír Bělič: Nástin české dialektologie. Praha: SPN, 1972.
• Short D.: Czech // The Slavonic Languages / Edited by Comrie B., Corbett G.. London, New York: Routledge, 1993, s. 455—532. ISBN 0-415-04755-2.
• Скорвид С. С.: Чешский язык // Языки мира: Славянские языки. 2005.