Dialekty czakawskie

Dialekty języka serbsko-chorwackiego używane na terytorium Chorwacji. Obszar, na którym dominuje dialekt czakawski, oznaczono kolorem niebieskim

Narzecze czakawskie (serb.-chorw. čakavsko narječje, čakavština, čakavica), dialekty czakawskie^[1] lub dialekt czakawski^[1] – jeden z trzech głównych zespołów dialektalnych języka serbsko-chorwackiego, wyróżnianych na podstawie postaci zaimka pytajnego ‘co’. Nazwa dialektu pochodzi od formy tego zaimka – ča, ca, ce, -č (w dwu pozostałych dialektach, kajkawskim i sztokawskim – zaimek ten ma postać odpowiednio kaj i što)^[2].

Czakawszczyzna z powodu małej wzajemnej zrozumiałości ze sztokawszczyzną bywa uznawana za południowosłowiański język regionalny lub mikrojęzyk, dlatego od 2020 roku posiada swój własny kod ISO 639-3, którym jest ckm^[3].

Obszar użycia

Obszary zajmowane przez dialekty serbsko-chorwackie w XV wieku, przed masowymi migracjami ludności

Dialekt czakawski jest używany przede wszystkim w zachodniej Chorwacji. Mówi się nim na Wyspach Kwarnerskich (Krk, Cres), dalmatyńskich (m.in. Brač, Hvar, Korčula), w środkowej i wschodniej części Istrii, a w Chorwacji lądowej w niewielkich wyspach na obszarach zasadniczo sztokawskich lub kajkawskich^[1].

Oprócz tego liczne kolonie czakawskie istniejące od XVI wieku można spotkać w Austrii, Czechach, na Węgrzech i na Słowacji, w Burgenlandzie (serb-chorw. Gradišće) oraz w okolicy Bratysławy (w Przyczółku bratysławskim) i na Morawach nad rzeką Diją^[1]. Na gwarach czakawskich używanych w Burgenlandzie oparto tamtejszy mikrojęzyk burgenlandzko-chorwacki.

W przeszłości czakawszczyzna obejmowała znacznie większy obszar, jeszcze w XV wieku była ona używana w dorzeczu Kupy, na południe od tej rzeki, w środkowej Dalmacji, a także na znacznej części Bośni^[1]. Została ona wyparta z większości tych terenów w następstwie masowych przesiedleń ludności z południa na północny zachód, które były związane z ekspansją osmańską^[1].

Gwary czakawskie są znane z archaicznej akcentuacji, która pełni istotną rolę przy badaniach nad akcentem prasłowiańskim^[4].

Cechy szczególne

Dialekty czakawskie stanowią część południowosłowiańskiego kontinuum dialektalnego. Do jego szczególnych cech fonetycznych, odróżniających go od dialektów kajkawskich, sztokawskich, a także słoweńskich należą:

• archaiczna toniczna akcentuacja, co do miejsca na ogół zgodna z językiem prasłowiańskim i językami wschodniosłowiańskimi^[4], samogłoska może mieć akcent: długi opadający ȃ, krótki opadający ȁ lub długi wznoszący się, tzw. czakawski neoakut á^[4] lub ã, a oprócz tego wszystkie samogłoski, także przedakcentowe (co różni czakawską akcentuację od sztokawskiej) mogą być długie^[4]
• wspólna z obszarem słoweńskim i kajkawskim tendencja do dyftongizacji samogłosek długich, z tego powodu częste są przejścia, takie jak ā > å, ^uå, ao; ō > uo; ^uo; ē > ⁱe, ie, przy czym zróżnicowanie geograficzne tej zmiany świadczy o tym, że jest to cecha nowsza^[4],
• dawne jery podobnie jak na reszcie obszaru zachodnio-południowosłowiańskiego zlała się w jeden dźwięk, jednak w przypadku gwar czakawskich częstsza jest wokalizacja jerów słabych, np. kadi ‘gdzie’, malin ‘młyn’, maša ‘msza’^[5],
• przejście psł. *ę po palatalnych j, č i ž w a, np. jazik lub zajik, počati, žaja < psł. *językъ, *počęti, *žęďa^[6],
• rozwój psł. *tj w ť, np. kȕťa, svīťȁ^[4], ten dźwięk odpowiada sztokawskiemu ć oraz kajkawskiemu i słoweńskiemu č^[4],
• rozwój psł. *dj w j, jak na obszarze słoweńskim i kajkawskim, np. grája, túji, por. sztokawskie grȃđa, tùđi^[4],
• rozwój psł. *stj, *šč w šť oraz *zdj, *ždž w žj, np. gȕšťerica, dvorȉšťe, mȍžjani, co wiąże czakawszczyznę z zachodnimi dialektami słoweńskimi^[4],
• utrzymanie grupy čr-, co zbliża do dialektów kajkawskich i słoweńskich, a odróżnia od sztokawskich z charakterystycznym cr-, np. črīvȍ lub črîvo wobec sztokawskiego cr(ij)évo^[7],
• regularny rozwój psł. *vъ-, *vь- w va- lub v-, np. v, va, vávik wobec sztokawskiego u, ȕv(ij)ēk^[7],
• brak charakterystycznego dla sztokawszczyzny przejścia kończącego zgłoskę l w o. Zostaje ono bez zmian lub zanika, np. on je vȉdel lub čû wobec sztokawskiego on je vȉdio, čȕo^[7],
• przejście wygłosowego -m w -n w końcówkach fleksyjnych, np. vȉdin ‘widzę’, grén ‘idę’, zȁ tobōn ‘za tobą’^[7], charakterystyczne dla wielu dialektów słowiańskich wybrzeża adriatyckiego.
• utrzymanie χ w każdej pozycji^[7],
• brak dźwięku ǯ (dž), zamiast niego ž, np. žep^[8],
• uproszczenie č w pozycji przed zwartą do š, np. maška < mačka^[8],
• depalatalizacja ľ i ń (lj i nj), np. judi, jubit, względnie nedila, žbul, ogan, mekine, žanen^[8],
• na dużej części obszaru czakawskiego spotykane jest pomieszanie szeregów š, ž, č i s, z, c, przypominające znane z dialektów polskich mazurzenie, np. covȉk, zenȁ, muskî obok čovȉk, ženȁ, muškî^[9].

Do charakterystycznych cech czakawskiej morfologii należą:

• brak innowacyjnej, charakterystycznej dla dialektów sztokawskich końcówki dop. l.mn. -ā^[7],
• brak synkretyzmu celownika, narzędnika i miejscownika w liczbie mnogiej, zachowane są na ogół pierwotne końcówki deklinacji żeńskiej oraz męsko-nijakiej^[10], np. (odpowiednio mian. l. poj. oraz mian., dop., cel., narz. i miejsc. l. mn.) ženȁ, ženȅ, žⁱén, ženǻn, ženámi, ženȁχ; čȁs, čȁsi, čȃs, čȁson, čȁsi, čȁsīχ^[7].
• zachowanie archaicznego trybu przypuszczającego bin vȉdel, biš vȉdel, bi vȉdel, bimo vȉdeli, bite vȉdeli, bi vȉdeli^[11],

Podział dialektów czakawskich

Zasięg gwar czakawskich i pokrewnych

Dialekty czakawskie są bardzo silnie zróżnicowane geograficznie. Jednym ze sposobów ich podziału jest podział na podstawie refleksu prasłowiańskiego dźwięku *ě (jać), którym może być e, i lub je i na tej podstawie wyróżniamy obszary odpowiednio ekawski, ikawski i jekawski^[12].

Gwary ekawskie są zachowane przede wszystkim na północy i zachodzie – w północno-wschodniej Istrii i na wyspie Cres^[12].

Gwary ikawskie są rozpowszechnione na wybrzeżu i na wyspach położonych bardziej na południe i wschód. Oprócz typowego refleksu i częste są ekawizmy, np. svīćȁ, vrîme, ale léto, susȅd^[13].

Obszar jekawski jest reprezentowany tylko przez najbardziej wysuniętą na południe wyspę Lastovo: svjeća, pjena^[14].

Przykłady

Przykład gwary czakawskiej z Vrgady^[15]:

Zobacz też

• dialekt czarnogórski
• dialekty kajkawskie
• dialekty przymorskie

Przypisy

Bibliografia

• Josip Lisac: Hrvatska dijalektologija 2 Čakavsko narječje. Zagrzeb: 2009. ISBN 978-953-212-169-8. (chorw.).
• Милош Окука: Српски дијалекти. Nowy Sad: Prometej, 2018. ISBN 978-86-515-1368-1. (serb.).
• Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: PWN, 1962.

Linki zewnętrzne

• Słownik dialektów Istrii