Dialekty kajkawskie

kajkavština, kajkavica

Obszar	Chorwacja, Węgry, Rumunia
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki południowosłowiańskie Grupa zachodnia Język serbsko-chorwacki Narzecze kajkawskie
Kody języka
Kod ISO 639-3↗	kjv
Glottolog	kajk1237, kajk1238
Występowanie
Obszar użycia narzecza kajkawskiego
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Narzecze kajkawskie lub dialekty kajkawskie^[1] (serb.-chorw. kajkavsko narječje, kajkavština, kajkavica) – jedno z trzech głównych ugrupowań dialektalnych języka serbsko-chorwackiego^[2], wyróżnianych na podstawie różnic w wymowie i postaci zaimka pytającego ‘co’. Nazwa dialektu pochodzi od formy tego zaimka, która w dialektach kajkawskich brzmi kaj lub też kej, ke, koj, kuj^[3] (w dwóch pozostałych ugrupowaniach dialektalnych, sztokawskim i czakawskim – zaimek ten ma na ogół postać odpowiednio što lub šta i ča).

Gwary te są bliskie językowi słoweńskiemu, zawierają ponadto silne wpływy języka węgierskiego i niemieckiego^[2]. W nowszych czasach na kształt kajkawszczyzny rzutował także wpływ serbsko-chorwackiego standardu literackiego^[2]. Narzecze kajkawskie dawniej funkcjonowało również jako samodzielny język literacki^[2].

Kajkawszczyzna z powodu małej wzajemnej zrozumiałości ze sztokawszczyzną (na której oparto chorwacki standard literacki) bywa uznawana za południowosłowiański język regionalny lub mikrojęzyk, dlatego od 2015 roku posiada swój własny kod ISO 639-3, którym jest kjv^[4].

Cechy językowe

Do cech fonetycznych wspólnych dla dialektów kajkawskich należą:

• archaiczna akcentuacja bliska czakawskiej, na ogół zachowująca miejsce akcentu (szczególnie dialekt północno-zachodni), np. ženȁ, selȍ (serb.-chorw. žèna, sèlo) , a często nawet zachowująca stary system akcentuacyjny złożony z trzech akcentów â (cyrkumfleks – długi opadający), ȁ (stary akut – krótki opadający), á (nowy akut – długi rosnący), np. mêso, ȍko, súša^[5],
• wąska wymowa samogłosek długich, stąd długie ā rozwija się w kierunku a^o, o; długie ō w kierunku o^u, u^o, u^[6],
• inicjalne *u- otrzymało protetyczne v-, np. vuχo, vuzel, vozek < psł. *uχo, *ǫzъlъ, *vozъkъ^[3],
• jery na ogół kontynuowane przez wąskie e, np. den, pes < psł. *dьnь, *pьsъ^[3], na północy też ie lub eⁱ, np. dêin; dêⁱšč́, vêⁱnəc < psł. *dьnь, *dъžǯь, *věnьcь; wyjątkowo spotyka się a lub o^[6],
• prasłowiańskie *ť jest na ogół kontynuowane przez miękkie c’, č́ lub ť (jak w gwarach czakawskich i południowo-zachodnich gwarach słoweńskich), np. brač́a, svêⁱča < psł. *bratьja, *svěťa, zaś *ď przez j, ď, a niekiedy i ǯ (dž) lub typowo sztokawskie đ, np. meja, meďa, pređa < psł. *meďa, *pręďa^[3][7],
• sonantyczne *l̥ mające niejednolite kontynuanty – obok najczęstszego u też o, ọ, ^uo, ou, np. sôza~sûza, žột~žot < psł. *sl̥za, *žĺ̥tъ^[7],
• brak przejścia l na końcu wyrazu i sylaby w o (jak w sztokawszczyźnie), np. došel, debelši, vuzel
• prasłowiańskie *ř (*rj) rozwinęło się zasadniczo, jak w słoweńskim, w rj, twardniejąc tylko w wygłosie wyrazu i przed spółgłoską, np. môrje, por. serb.-chorw. mȍre^[8],
• na ogół utrzymanie grupy *čr-, np. črêp, čr̂n, wyjątkowe cr- tylko w gwarach północno-wschodnich, np. crn^[8].

Znaczne są różnice względem dialektów sztokawskich w dziedzinie morfologii i składni, które zarazem zbliżają dialekty kajkawskie do dialektów słoweńskich. Są to:

• końcówka dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego brzmiąca -of / -ef < psł. *-ovъ / -evъ, np. mišef, obca sztokawszczyźnie^[3],
• brak form wołacza, zastępuje go mianownik^[9],
• formy stopnia wyższego z afiksem -š-, np. debelši, slabeši^[3],
• czas przyszły tworzony zwykle przy pomocy słowa posiłkowego ‘być’ (a nie ‘chcieć’) i imiesłowu na -l, np. bôm (bộdem) zgubil ‘stracę’, bộm (bộdem) napravil ‘zrobię’; czas przyszły typu č́u ti dat ‘dam ci’ z czasownikiem posiłkowym ‘chcieć’ spotykany jest przede wszystkim w południowej części dialektu^[8],
• używanie (podobnie jak w dialektach czakawskich; w słoweńskich szczątkowo) czasu teraźniejszego czasowników dokonanych w funkcji czasu przyszłego)^[8],
• występowanie supinum, różniącego się od bezokolicznika nie tylko brakiem -i, ale też inną prozodią, np. pȅč : pệči ‘piec’, który pełni funkcję wskazywania celu ruchu, np. idemo ga mi dva glet ‘pójdźmy (my dwaj) go zobaczyć’, poslala je jagod brat ‘posłała zbierać jagody’^[9],
• brak aorystu i imperfektu^[9].

Osobliwe wyłącznie dla dialektów kajkawskich są:

• formy trybu rozkazującego w liczbie mnogiej na -e-mo i -e-te, np. nesệte ‘nieście’, pijệte ‘pijcie’, trpệte ‘cierpcie’, nieznane dialektom słoweńskim, czakawskim i sztokawskim (z formami na -i-mo, -i-te), za to znane grupie bułgarsko-macedońskiej^[8],
• formy imiesłowów przysłówkowych współczesnych na -čki lub -čke, np. sẹdêčke, sẹdêčki ‘siedząc’^[9].

Od dialektów słoweńskich kajkawszczyznę odróżnia szczątkowe zachowanie kategorii liczby podwójnej^[9].

Podział

Dialekty kajkawskie według podziału Belicia

Na obszarze kajkawskim można według Aleksandra Belicia wyodrębnić trzy główne dialekty:

• dialekt północno-zachodni (nawiązujący do sąsiednich słoweńskich dialektów styryjskich i panońskich),
• dialekt południowo-zachodni (nawiązujący do dialektów czakawskich),
• dialekt wschodni (z licznymi wpływami sztokawskimi)^[10].

Zobacz też

• dialekty styryjskie
• dialekty panońskie
• dialekty czakawskie
• dialekty sztokawskie

Przypisy

Bibliografia

• Милош Окука: Српски дијалекти. Nowy Sad: Prometej, 2018. ISBN 978-86-515-1368-1. (serb.).
• Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: PWN, 1962.
• JožeJ. Toporišič JožeJ., Enciklopedija slovenskega jezika, KsenijaK. Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, ISBN 86-361-0756-3  (słoweń.).