Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów

Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów
In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus
Autor

Klemens Janicki

Typ utworu

satyra

Data powstania

1541 / 1542

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Antwerpia

Język

łacina

Data wydania

1563

Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów (łac. In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus) – satyra Klemensa Janickiego w języku łacińskim, napisana w 1541 lub 1542, wydana po raz pierwszy w Antwerpii w 1563 razem z Żywotami królów polskich.

Geneza i okoliczności powstania

Wizyta Stanisława Gąski, znanego z ostrego dowcipu nadwornego błazna zwanego Stańczykiem, na dworze króla Zygmunta I Starego wywołała ożywienie w znajdującej się tam również pracowni Janickiego. Przebywający wówczas na Wawelu, w kwaterze swojego mecenasa, wojewody krakowskiego Piotra Kmity, Janicki chętnie szukał towarzystwa Stańczyka, który imponował mu trzeźwym sądem w polityce i w prowadzeniu interesów. Zainteresował się on wyjątkowo jedną z toczących się tam codziennie rozmów, podczas której ostra krytyka różnorodności, zmienności i pstrokacizny w strojach szlachty ze strony Stańczyka zrobiła na nim szczególne wrażenie, inspirując go do napisania satyrycznego Dialogu[1]. Utwór został wydany dopiero 20 lat później. Pierwotnie zapewne, w rękopisie, wędrował z rąk do rąk[2].

Treść utworu

Satyra ma formę dialogu pomiędzy Stańczykiem, określonym jako Morosophus (mądry błazen[2] lub z głupia fran błazen-mędrzec[1]) a, przybyłym z grobu królem, Władysławem Jagiełłą. Rozmówcy, obserwując tłum, dyskutują o ubiorze wojska.

Janicki, chwalca czasów minionych (laudator temporis acti)[3], przedstawił Jagiełłę jako postać pełną tęsknoty za silną, jednolitą, zwycięską monarchią. Wygląd szlachty tak bardzo zmienił się od czasów panowania króla, że ten nie jest już w stanie jej rozpoznać:

Tutaj widzę, że dawny kształt przemienił się w tysiąc innych, i nie uważam, aby one należału do mego ludu, u którego jeden strój i jeden był krój przyodziewy, i jedna w sercu miłość.

Gdy król obserwowany tłum bierze za poprzebieranych cudzoziemców:

Jakiż widzę tłum Niemców, Włochów i Francuzów! (...) Wydaje mi się, że w tej zbieraninie ludzkiej nie brak żadnego narodu.

Stańczyk złośliwie kwituje:

Słusznie więc dziękuj Bogu, że królowi polskiemu posłusznych jest teraz tyle różnorodnych narodów i że jeden naród rozrósł się w tyle ludów. Tak mak z jednego ziarnka daje z łaski bogów ziaren tysiąc.

Błazen, przez całą długość utworu, uszczypliwie usprawiedliwia i wyjaśnia zasadność nowych strojów wojskowych i szlacheckich, podczas gdy król na ich widok traci zmysły. Nie może pogodzić się on z tym, że wojsko i szlachta porzucili dawne, skromne stroje i przywdziali w zamian cudze, pełne zbędnych ornamentów szaty. Jest on jednak co chwile uspokajany dowcipnymi tłumaczeniami Stańczyka.

Znaczenie utworu

Satyra potępia pstrokatość ubioru, różnorodność i cudzoziemszczyznę w stroju i umundurowaniu jako objaw odchodzenia od rodzimej tradycji, szczególnie niepokojący w obliczu ówczesnej ekspansji tureckiej w Europie. Utwór rzuca również ciekawe światło na postać Stańczyka, przedstawionego jako człowieka bezwzględnego, który swoimi dowcipno-złośliwymi komentarzami i ripostami potrafi wytknąć wadę nawet królowi. Poprzez ironizującego Stańczyka i nie godzącego się na zastany porządek Jagiełłę, dialog krytykuje obecny na dworze Zygmunta Starego przepych, dopatrując się tym samym, w prostocie i homogenii dawnych strojów, podstawowych wartości narodowych.

Dodatkowe informacje

Utwór jest pierwszym w literaturze polsko-łacińskiej dialogiem z osobą nieżyjącą[4]. Satyra Janickiego jest również pierwszym znanym utworem literackim, w którym pojawia się postać Stańczyka[3].

Przypisy

  1. a b Stanisław Helsztyński, Ulubieniec muz : opowieść o Klemensie Janickim, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1981, s. 238-242, ISBN 83-205-3312-0.
  2. a b Ludwik Ćwikliński, Klemens Janicki : poeta uwieńczony (1516-1543), 1893, s. 110-116.
  3. a b Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 2002, s. 87-88, ISBN 83-01-11766.
  4. Ignacy Lewandowski, Janicius – fotorelacja Macieja Męczyńskiego, www.verbasacra.pl [dostęp 2019-03-14].

Bibliografia

  • Jerzy Ziomek: Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 86-90. ISBN 83-01-11766-4.
  • Stanisław Helsztyński: Ulubieniec muz : opowieść o Klemensie Janickim. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1981, s. 238-242. ISBN 83-205-3312-0.
  • Ludwik Ćwikliński: Klemens Janicki : poeta uwieńczony (1516-1543). Kraków: 1893, s. 110-116.
  • Klemens Janicki, Jerzy Krókowski (1898-1967). Wyd., Edwin Jędrkiewicz (1889-1971). Tł., Jadwiga Mosdorf Oprac.: Carmina : dzieła wszystkie. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1966, s. 249-255.
  • prof. dr hab. Ignacy Lewandowski: Poeta laureatus – Klemens Janicki w pięćsetną rocznicę urodzin (1516-1543). [dostęp 2019-03-14].

Media użyte na tej stronie