Diecezja chełmska (unicka)

Eparchia chełmska

Widok katedry Narodzenia Bogurodzicy w Chełmie (rysunek z 2 poł. XVIII w.)
Państwo	I Rzeczpospolita (1596—1795)  Monarchia Habsburgów (1795—1807)  Księstwo Warszawskie (1807—1815)  Imperium Rosyjskie (1815—1875)
Siedziba	Chełm
Data powołania	1596
Data zamknięcia	1875
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	Kościół unicki w I Rzeczypospolitej
metropolia	kijowska (do 1839)
katedra	Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmie

Podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce w 1772 roku

Chełmska diecezja unicka – dawna diecezja unicka, istniejąca w latach 1596–1875, z siedzibą w Chełmie.

Na synodzie w Brześciu w roku 1595, biskupi metropolii kijowskiej uchwalili tzw. „Artykuły do zjednoczenia z Kościołem rzymskim”. W roku 1596 na ponownym synodzie w Brześciu, część biskupów prawosławnych, w tym biskup chełmski, uznało zwierzchność Rzymu. Dzięki temu biskupi mogli min. zachować wysoką pozycję oraz korzystać z przywilejów, które nie objęłyby ich jako hierarchów prawosławnych.

Część duchownych i wyznawców prawosławia na terenie diecezji chełmskiej nie uznała unii i próbowała zorganizować na nowo prawosławną hierarchię. W 1621 roku patriarcha jerozolimski Teofanes III konsekrował prawosławnego biskupa chełmskiego, Paisjusza. W 1650 roku, na mocy ugody zborowskiej z Bohdanem Chmielnickim, król Jan Kazimierz przekazał diecezję prawosławnym, a w 1651 ponownie uznał prawa unitów. Konflikty z prawosławnymi mieszczanami chełmskimi zdarzały się jeszcze do roku 1678. Prawosławne bractwo lubelskie przystąpiło do unii w roku 1695, a bractwo zamojskie – w roku 1706.

Chełmska diecezja unicka została zlikwidowana przez władze carskie w 1875, jako ostatnia unicka diecezja na terenie Królestwa Polskiego.

Katalog biskupów

• 1596–1603 Dionizy Zbirujski
• 1604–1619 Arseniusz Joann /Iwan/ Andrzejewski
• 1619–1625 Atanazy Pakosta
• 1625–1626 Teodor Mieleszko (Mieleszkowicz)
• 1626–1628 Józef Welamin Rutski, administrator, jednocześnie metropolita
• 1630–1649 Metody Terlecki
• 1649 Atanazy Zachariasz Furs
• 1649–1652 Jakub Jan Susza (administrator)
• 1652–1687 Jakub Jan Susza
• 1687–1691 Augustyn Aleksander Łodziata (koadiutor w latach 1685–1687)
• 1691–1693 Jan Małachowski
• 1693–1709 Gedeon Woyna-Orański
• 1711–1730 Józef Lewicki
• 1730–1756 Felicjan Filip Wołodkowicz
• 1756–1784 Maksymilian Ryłło
• 1784–1790 Teodozy Rostocki
• 1790–1804 Porfiriusz Skarbek-Ważyński
• 1804–1810 Antoni Angełłowicz, administrator, jednocześnie biskup przemyski
• 1810–1828 Ferdynand Dąbrowa-Ciechanowski
• 1828–1851 Filip Felicjan Szumborski
• 1851–1863 Jan Teraszkiewicz (administrator)
• 1863–1866 Jan Mikołaj Kaliński
• 1866–1868 Józef Wójcicki, zarządca
• 1868–1871 Michał Kuziemski
• 1871–1875 Marceli Popiel (prawosławny administrator diecezji)

Biskupi pomocniczy

• 1819–1828 Wincenty Siedlecki
• 1843–1851 Jan Teraszkiewicz

Bibliografia

• Bender R., Angielskie źródła do dziejów unii w Lubelskiem i na Podlasiu w XIX w., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, (1967), z. 15, s. 245–248.
• Bojarski J.P., Czasy Nerona w XIX wieku pod rządem moskiewskim czyli ostatnie chwile Unii w Dyecezji chełmskiej, Lwów 1887.
• Dylagowa H., Dzieje unii brzeskiej, Warszawa-Olsztyn 1996.
• Dylągowa H., Unia brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989.
• Jak z Unitami obchodzą się w Rosji ? Korespondencja dyplomatyczna przedłożona w Izbie niższej angielskiej z polecenia królowej a w odpowiedzi na adres z dnia 5 marca 1877 r., Kraków 1877.
• Kielak D., Sprawa unicka w utworach Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta, w: Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych. Unici Podlascy, t. 1, Siedlce 1996.
• Kołbuk W., Przechodzenie unitów na obrządek łaciński w diecezji chełmskiej w XIX wieku, w: Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej, red. J. Łużny, Lublin 1988, s. 209–220.
• Kołbuk W., Unia kościelna w Królestwie Polskim w XIX w., W: Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 2, s. 131–139.
• Kossowski A., Z dziejów Unii Kościelnej na terenie b. diecezji chełmskiej w latach 1851–1866, Lublin 1938.
• Krzywdy Kościoła polskiego pod berłem rosyjskim. Urzędowe dokumenty Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej tyczące się prześladowań katolików Polsce i w Rosji i zerwania stosunków dyplomatycznych z rosyjskim, Lwów 1878.
• Lewandowski J., Likwidacja obrządku greckokatolickiego w Królestwie polskim w latach 1864–75, „Annales UMCS” (1966), sec. F, z. 21, s. 216–242.
• Lewandowski J., Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772–1875, Lublin 1996.
• Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, wyd.2, Warszawa 1906, t. 2.
• Skowronek J., Podstawowe aspekty unii w świadectwach zachodnich (na podstawie relacji posła francuskiego w Warszawie), w: Unia Brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod. red. R. Łużnego, F. Ziejki, Kraków 1994.
• Zbrożek P., Historia ucisku Kościoła greckokatolickiego przez Moskali w diecezji chełmskiej, Lwów 1874.

Zobacz też

• Konsystorz Generalny Chełmskiej Diecezji Greckounickiej w Królestwie Polskim
• Diecezja chełmska (prawosławna)
• Diecezja chełmska (rzymskokatolicka)