Diecezja włodzimiersko-brzeska (unicka)

Eparchia włodzimiersko-brzeska

Katedra Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu (stan przed restauracją w XIX w.)
Państwo	I Rzeczpospolita  Imperium Rosyjskie
Siedziba	Włodzimierz Brześć
Data powołania	1596, 1798
Data zamknięcia	1795, 1828
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	Kościół unicki w I Rzeczypospolitej Kościół greckounicki w Rosji
metropolia	kijowska
katedra	Sobór Zaśnięcia Matki Bożej we Włodzimierzu

Podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce w 1772 roku

Cerkiew św. Mikołaja w Brześciu pełniąca rolę drugiej katedry w diecezji włodzimiersko-brzeskiej.

Pałac biskupi (Єпископський замочок) we Włodzimierzu.

Cerkiew w Nowogródku (współcześnie sobór św. św. Borysa i Gleba), wcześniej główna cerkiew nowogródzkiego klasztoru bazylianów, gdzie w l. 1797-1810 rezydowali uniccy biskupi brzescy.

Monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Żyrowiczach, w l. 1810-1828 rezydencja unickich biskupów brzeskich.

Diecezja włodzimiersko-brzeska – eparchia Kościoła unickiego, powstała w 1596 r. w wyniku unii brzeskiej, przestała istnieć w następstwie rozbiorów Rzeczypospolitej; na krótko reaktywowana jako diecezja brzeska Kościoła greckounickiego w Imperium Rosyjskim (1798-1828).

Diecezja włodzimiersko-brzeska w Rzeczypospolitej

Geneza

Unicka diecezja włodzimiersko-brzeska powstała wraz z przyjęciem unii brzeskiej przez biskupa Hipacego Pocieja, jednego z głównych zwolenników zjednoczenia Kościoła wschodniego i zachodniego. Wraz z władyką katolicyzm i zwierzchnictwo papieża przyjęła wówczas formalnie dotychczasowa prawosławna eparchia włodzimiersko-brzeska. W rzeczywistości konwersja ta nie była wydarzeniem jednorazowym, lecz dłuższym i pełnym konfliktów procesem, w trakcie którego unici przejęli większość parafii i cerkwi prawosławnych. Miejscowi dyzunici, wśród których czołową rolę odgrywały bractwa cerkiewne oraz Atanazy Brzeski, ihumen monasteru św. Szymona, uznawali zwierzchnictwo prawosławnych biskupów łuckich, mohylewskich i mińskich.

Terytorium

Współcześnie obszar dawnej diecezji włodzimiersko-brzeskiej znajduje się w granicach Białorusi, Polski i Ukrainy.

Granice diecezji były spadkiem po granicach prawosławnej diecezji włodzimiersko-brzeska, te zaś odzwierciedlały podział ziem ruskich pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. W XVII-XVIII w. unicka diecezja włodzimiersko-brzeska obejmowała tereny leżące w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Korony Polskiej: zachodnią część województwa brzeskiego (powiat brzeski), województwo podlaskie (bez północnego skrawka) oraz południowo-zachodnią część województwa wołyńskiego (powiat włodzimierski i zachodnie krańce łuckiego)^[1]. Południowa część diecezji była oddzielona od północnej zabużańskim terytorium diecezji chełmskiej.

Podział administracyjny

• oficjalat włodzimierski – Włodzimierz
  • dekanaty:
• oficjalat brzeski (wikariat, biskupstwo diecezja brzeska) – Brześć
  • dekanaty:
    • bialski
    • bielski
    • brzeski
    • drohiczyński
    • kamieniecki
    • kobryński
    • mielnicki
    • poleski
    • prużański
    • włodawski

Likwidacja

W wyniku rozbiorów unicka diecezja włodzimiersko-brzeska przestała istnieć, a jej terytorium, podobnie jak cała Rzeczpospolita, zostało podzielone pomiędzy państwa zaborcze:

• Austria wcieliła do swojego zaboru południowo-zachodnią (zabużańską) część diecezji; dla unitów z dawnego oficjalatu brzeskiego mieszkających teraz w Nowej Galicji utworzono, w ramach greckokatolickiej diecezji chełmskiej, odrębny konsystorz, kierowany przez oficjała generalnego rezydującego w Hannie;
• Prusy zajęły północno-zachodnią część diecezji; dla unitów mieszkających w Prusach Nowowschodnich utworzono diecezję supraska (1797-1809);
• Rosja opanowała wschodnią część diecezji, która z czasem weszła w skład nowo utworzonej greckounickiej diecezji brzeskiej.

Diecezja brzeska w Imperium Rosyjskim

Lata 1797–1807

Unicka diecezja brzeska została reaktywowana przez cesarza Pawła I ukazem z 28 kwietnia 1797 r. Obok archidiecezji połockiej i reaktywowanej diecezji łucko-ostrogskiej tworzyła ona struktury reorganizowanego przez władze carskie Kościoła greckounickiego. Terytorium diecezji znajdowało się w granicach guberni grodzieńskiej, kurlandzkiej, mińskiej i wileńskiej, czyli obejmowało obszary należące do uprzednio zlikwidowanych eparchii unickich: włodzimiersko-brzeskiej, pińsko-turowskiej i metropolitalnej archidiecezji kijowsko-wileńskiej. Do nowego biskupstwa brzeskiego nie weszła część włodzimierska włączona do diecezji łucko-ostrogskiej. Biskupem brzeskim został Arseniusz Główniewski, od 1791 r. biskup koadiutor włodzimiersko-brzeski^[2]. Decyzjom tym sankcję kanoniczną nadał papież Pius VI bullą Maximis undique pressi z 15 listopada 1798 r.

Diecezja liczyła 817 parafii, funkcjonowało w niej 13 klasztorów bazyliańskich, rezydencją biskupią został monaster Zaśnięcia Matki Bożej w Żyrowiczach (do 1810 r. biskup rezydował w Nowogródku). Uposażenie roczne biskupstwa wynosiło 6000 rubli.

Organizacją diecezji zajął się dotychczasowy koadiutor pińsko-turowski Jozafat Bułhak, zatwierdzony na stanowisku biskupa w Brześciu 8 stycznia 1798 r. przez nuncjusza apostolskiego Laurentiusa Littę. Bp Bułhak podzielił eparchię na 2 oficjalaty (Nowogródek, Pińsk), te zaś na dekanaty. W 1808 r. utworzył kapitułę katedralną z 6 prałaturami (archiprezbiter, archidiakon, scholastyk, kustosz, kantor, kanclerz), 13 kanonikatami gremialnymi i 4 honorowymi. Seminarium duchowne w Ławryszewie uposażone zostało dobrami klasztorów bazyliańskich w Ławryszewie i Nowym Dworze oraz państwową subwencją w wysokości 2000 rubli rocznie.

W 1804 r. diecezja brzeska liczyła 802 parafie, 36 klasztorów męskich, 5 żeńskich, 930 kapłanów diecezjalnych, 358 zakonników, 36 zakonnic i 748 513 wiernych (bez dzieci).

Lata 1807–1828

Pokój w Tylży (1807) oddawał pod władzę Rosji obwód białostocki wraz unitami diecezji supraskiej. Cesarz Aleksander I dokonał wówczas nowego podziału Kościoła greckounickiego: odłączył z diecezji brzeskiej 300 parafii położonych w guberniach kurlandzkiej, wileńskiej i częściowo mińskiej i podporządkował je metropolitalnej diecezji litewskiej z siedzibą w Wilnie, natomiast do diecezji brzeskiej włączył prawie całe terytorium zlikwidowanej w 1809 r. diecezji supraskiej (dekanaty Białystok, Bielsk Podlaski, Drohiczyn, Nowy Dwór oraz stolicę byłego biskupstwa – Supraśl z 59 parafiami, 3 klasztorami bazyliańskimi i 46 968 wiernymi). Dotychczasowy biskup supraski, Leon Ludwik Jaworowski, został biskupem pomocniczym brzeskim z tytułem biskupa włodzimierskiego (wyświęcony na biskupa w 1811 r.). Na utrzymanie konsystorza i biskupa pomocniczego cesarz przeznaczył 4000 talarów.

Ówczesny biskup ordynariusz brzeski Jozafat Bułhak podzielił diecezję na 22 dekanaty: grodzieński, lidzki, słonimski, wołkowyski, nowogródzki, cyryński, brzeski, kamieniecki, kobryński, prużański, poleski, lubieszowski, janowski, drohiczyński, białostocki, bielski, drohicki, nowodworski, słucki, piński, rzeczycki i mozyrski.

Po mianowaniu Bułhaka na urząd metropolity unickiego (z zachowaniem biskupstwa brzeskiego) w 1817 r. Leon Ludwik Jaworowski stał się faktycznym zarządcą diecezji brzeskiej.

22 czerwca 1828 r. na mocy ukazu Mikołaja I doszło do kolejnej reorganizacji Kościoła unickiego w Rosji. Diecezję brzeską włączono do diecezji litewskiej, która teraz objęła gubernię grodzieńską, obwód białostocki, północne powiaty guberni wołyńskiej i gubernię wileńską. Była to jedna z dwóch pozostałych jednostek administracyjnych Kościoła unickiego na terenie „ziem zabranych” – drugą była archidiecezja połocka (białoruska). Jednocześnie trwały intensywne działania na rzecz upodobnienia Kościoła unickiego do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Po Jaworowskim faktyczny zarząd nad dawną diecezją brzeską przejął oficjał i prezes konsystorza litewskiego, prałat Antoni Tupalski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, zwolennik prawosławia, jeden z najbliższych współpracowników Józefa Siemaszki.

Zmiany dokonywane wówczas w Kościele unickim na terenie Rosji nie miały aprobaty Stolicy Apostolskiej. Według źródeł watykańskich diecezja włodzimiersko-brzeska i diecezja łucko-ostrogska były sufraganiami archidiecezji połockiej rytu grecko-ruskiego^[3].

Brzeskie biskupstwo tytularne (1828–1839)

W 1833 r. dotychczasowy biskup pomocniczy białoruski Józef Siemaszko został mianowany biskupem litewskim i wileńskim. Ustanowiono również dwóch biskupów pomocniczych w osobach Jozafata Żarskiego, biskupa pińskiego, oraz Antoniego Zubki, który otrzymał tytuł biskupa brzeskiego.

W 1839 r. podczas synodu połockiego został zlikwidowany Kościół unicki na „ziemiach zabranych”. Pod władzą Rosji pozostała jedynie diecezja chełmska w Królestwie Kongresowym – zlikwidowana w 1875 r.

Biskupi

Zobacz też

• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego
• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-białoruskiego
• Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce

Przypisy

Bibliografia

• A. Theiner, Die neuesten Zustände der katholischen Kirche beider Ritus in Polen und Russland seit Katharina II bis auf unsere Tage, Augsburg 1841, t. 1 (passim), t. 2, s. 112-115, 310-313, 369-374
• M. Harasiewicz, Annales Ecclesiae Ruthenae, Lwów 1862, s. 868-876, 897-900
• J. Pelesz, Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten. Zeiten bis auf die Gegenwart, t. II, Würzburg – Wien 1881
• P. O. Bobrowskij, Russkaja greko-uniatskaja cerkow’ w carstwowanije Impieratora Aleksandra I, Sankt-Pietierburg 1890
• Edward Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w., cz.2, Warszawa 1906
• A. Boudou, Le Saint-Siège et la Russie, Paryż 1922 (Stolica Święta a Rosja, Kraków 1928)
• W. Charkiewicz, Zmierzch unii kościelnej na Litwie i Białorusi, Słonim 1929
• L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce
• D. Blazejowskyj, Hierarchy of the Kyivan Church (861-1990), Rome 1990
• K. Dola, Katalog arcybiskupów i biskupów rezydencjalnych eparchii polskich obrządku grecko-unickiego od Unii Brzeskiej (1596) do roku 1945, [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. II 1764-1945, cz. 2 1918-1945, Poznań-Warszawa 1979, s. 304-311, s. 311