Dniepr

Dniepr

Dniepr
Kontynent	Europa
Państwo	Rosja  Białoruś  Ukraina
Rzeka
Długość	2285 km
Powierzchnia zlewni	516300 km²
Średni przepływ	1670 m³/s koło Chersonia
Źródło
Miejsce	Wałdaj
Wysokość	220 m n.p.m.
Współrzędne	55°52′19,6″N 33°43′26,0″E/55,872100 33,723900
Ujście
Recypient	Morze Czarne w postaci estuarium
Miejsce	?↗
Współrzędne	46°29′47,0″N 32°17′13,9″E/46,496400 32,287200
Położenie na mapie Europy źródło ujście

Dorzecze Dniepru

Szlaki drogowe, Geografia ziem dawnej Polski (1918) Antoniego Sujkowskiego

Jan Stanisławski, Dniepr szafirowy, 1904

Dniepr (ukr. Дніпро, Dnipro, ros. Днепр, Dniepr, biał. Дняпро, Dniapro) – rzeka w Rosji, Białorusi i Ukrainie, w zlewisku Morza Czarnego; dł. 2285 km – jedna z najdłuższych w Europie.

Wypływa z Wałdaju, płynie w kierunkach przeważnie południowych przez rozległe tereny Niziny Wschodnioeuropejskiej, uchodzi do Limanu Dnieprzańsko-Buskiego; najważniejsze miasta nad rzeką: Smoleńsk (Rosja), Mohylew (Białoruś), Kijów, Czerkasy, Dniepr, Zaporoże, Chersoń (Ukraina).

Ważniejszymi dopływami są rzeki: Soż, Desna, Suła, Psioł, Worskła, Oril, Samara, Druć, Berezyna, Prypeć, Teterew, Roś, Ingulec^[1].

Historia

Dniepr wspominał już historyk grecki Herodot (ok. 445 r. p.n.e.), pisząc o nim jako o największej rzece na świecie po Nilu i Dunaju. Jego ujście stało się przedmiotem greckiej kolonizacji. W czasach antycznych znany był pod nazwą Borysthenes (gr. klas. Βορυσθένης), tak samo jak greckie miasto leżące u jego ujścia w pobliżu wyspy Berezań.

We wczesnym średniowieczu Dniepr był ważną częścią magistrali rzecznej północ-południe, zwanej szlakiem „od Waregów do Greków”, łączącej Skandynawię z Konstantynopolem. Szlak przyczynił się do znaczenia roli Kijowa jako jednego z najbogatszych miast Europy. W dorzeczu Dniepru powstała Ruś Kijowska.

Od XIV wieku Dniepr kontrolowało Wielkie Księstwo Litewskie (w unii z Polską), a od zawarcia unii lubelskiej (1569) jego dorzecze (poza górnym biegiem i ujściem) leżało na terytorium Korony Królestwa Polskiego. Od połowy XVII wieku do II rozbioru (1793) na długim odcinku Dniepru biegła granica między Rzecząpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim.

Pomiędzy górną Dźwiną i górnym odcinkiem Dniepru znajduje się obszar zwany Bramą Smoleńską, który miał strategiczne znaczenie w wielu konfliktach zbrojnych.

Dniepr w kulturze

Dniepr był wiele razy tematem malarstwa, poezji i literatury w dziełach artystów polskich, rosyjskich, białoruskich i ukraińskich.

Rzekę często wspominali poeci polscy ze szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu. Wysławiał ją wielokrotnie Tomasz Padura, polsko-ukraiński poeta (autor pieśni Hej, sokoły). Pojawia się też w twórczości Juliusza Słowackiego (np. Duma ukraińska, Żmija, Beniowski), Wincentego Pola (Do Dniepra, Pieśń o ziemi naszej) i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Porohy i dolny bieg rzeki sugestywnie opisał Henryk Sienkiewicz w powieści Ogniem i mieczem.

Dniepr pojawia się w literaturze rosyjskiej (np. Taras Bulba Gogola) oraz jest zasadniczym motywem w poezji i literaturze ukraińskiej. Jednym z najważniejszych utworów Tarasa Szewczenki był wiersz Szumi i jęczy Dniepr szeroki (Реве та стогне Днiпр широкий), który śpiewano jako pieśń narodową. Również oryginalny tekst Hymnu Ukrainy personifikuje rzekę i nazywa ją „dziad Dniepr” (дід Дніпро).

Dniepr był też tematem szeregu obrazów Jana Stanisławskiego (1860–1907) oraz innych malarzy.

Radzieckie zapory wodne

Podobnie jak Wołga został wykorzystany do utworzenia szeregu obszernych sztucznych zbiorników wodnych; znajdują się one w środkowym i dolnym biegu, na odcinku między granicą białorusko-ukraińską i Morzem Czarnym; zbiorniki te to: Kremieńczucki (2252 km²), Kachowski (2155 km²), Kijowski (922 km²), Kamieński (567 km²), Zaporoski (410 km²) i Kaniowski (582 km²); ich utworzenie miało zgubny wpływ na naturalną ekologię rzeki. Zaporę zaplanowano w 1905, lecz zbudowano dopiero w latach 1927–1932. Budową zapory i elektrowni, przygotowanej przez zespół prof. Iwana Aleksandrowa, kierował inż. Aleksander Winter. Konieczne było jednak sprowadzenie ze Stanów Zjednoczonych hydrogeneratorów. Do użytku „DnieproGES” (skrót od: Dnieprowskaja Gidroelektrostancija) oddany został w październiku 1932. Obok Magnitogorska była to sztandarowa inwestycja pierwszej radzieckiej „pięciolatki”. Była to największa zapora w Europie o długości 760 m i wysokości 60 m^[2].

Na odcinku między Dniprem a Zaporożem, na Dnieprze znajdowało się 9 skalnych progów rzecznych, porohów Dniepru. W 1932 porohy zostały zatopione przez wody zaporoskiego zbiornika retencyjnego.

Wysadzenie zapory przez NKWD w 1941 r.

18 sierpnia 1941 na rozkaz Stalina zapora DnieproGES na Dnieprze została wysadzona w powietrze (operacją dowodzili dwaj oficerowie NKWD – Boris Jepow i Aleksiej Pietrowski)^[3]. „Wskutek wyrwy w zaporze w dół runęła wysoka na prawie 30 m fala (...) Niektórzy historycy szacują, że zginąć mogło od 30 do 120 tysięcy osób”^[2][3]. Byli to zarówno mieszkańcy okolicznych wiosek oraz miast (m.in. Nikopol i Marganiec), jak i uciekinierzy ze Wschodu, tysiące żołnierzy Armii Czerwonej oraz Wehrmachtu^[3]. Zniszczono też hydrogeneratory. Stalin nie osiągnął operacją zamierzonego celu wojskowego, gdyż ofensywa sił niemieckich nie została istotnie zatrzymana. Po zdarzeniu propaganda NKWD rozpowszechniała wersję, że operację przeprowadzili żołnierze niemieccy^[3]. W 1943 podjęto decyzję o odbudowie zapory, ale okoliczności wysadzenia jej w powietrze w czasie wojny długo okryte były tajemnicą. Ponowne uruchomienie elektrowni nastąpiło w 1947^[3].

Aluzję do budowy i wysadzenia zapory można odnaleźć w Folwarku zwierzęcym George’a Orwella.

Zobacz też

• Mapa radziwiłłowska

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Dniepr, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 45 .
• Strona o zaporach na Dnieprze