Dołmatowszczyzna

Dołmatowszczyzna
Далма́таўшчына
Państwo

 Białoruś

Obwód

grodzieński

Rejon

korelicki

Sielsowiet

Łuki

Wysokość

166 m n.p.m.

Populacja (2009)
• liczba ludności


101

Nr kierunkowy

+375 1596

Tablice rejestracyjne

4

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego
Mapa konturowa obwodu grodzieńskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Dołmatowszczyzna”
Położenie na mapie Białorusi
Ziemia53°25′52″N 26°14′15″E/53,431111 26,237500
Portal Białoruś
Cerkiew pw. Narodzenia NMP, około 1900 roku
Zagroda Dobrzyńskich
w Dołmatowszczyźnie w książce Tadeusza E. Borettiego Widoki stron rodzinnych Adama Mickiewicza
Warszawa, 1900

Dołmatowszczyzna (biał. Далма́таўшчына, ros. Долматовщина) – wieś na Białorusi, w rejonie korelickim obwodu grodzieńskiego, około 16 km na południowy wschód od Korelicz.

Historia

Najstarsza wzmianka o tych dobrach pochodzi z 1676 roku[1]. W 1751 roku majątek ten kupił Jan Wierzbowski herbu Prawdzic, mąż Heleny Korczyc herbu Brochwicz, ale osiadł tu dopiero w 1788 roku. Od tej pory aż do 1939 roku było to dziedzictwo ich potomków. Kolejnym dziedzicem był ich syn Stefan Wierzbowski (1756–1824) komornik Wielkiego Księstwa Litewskiego, sędzia graniczny nowogródzki, żonaty z Placydą Bohdanowiczówną herbu Łada, horodniczanką smoleńską, a po nim, ich syn Antoni Gwalbert (1796–1893), prezydent sądów nowogródzkich, którego drugą żoną była Józefa Śliźniówna (1811–?[2]). Ich najmłodszy syn Antoni junior (1844–1914) odziedziczył majątek po rodzicach. Żenił się dwukrotnie, z siostrami: Jadwigą i, po jej śmierci, Zofią Baczyzmalskimi (Baczyżmalskimi[2]). Ostatnimi właścicielkami majątku do 1939 roku były córki Antoniego i Zofii: Maria (1890–1986) i Janina (1895–1988), każda z nich dwukrotnie wychodziła za mąż[2][3].

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Dołmatowszczyzna, wcześniej należąca do powiatu nowogródzkiego województwa nowogródzkiego Rzeczypospolitej, znalazła się na terenie powiatu nowogródzkiego (ujezdu), wchodzącego w skład kolejno guberni: słonimskiej, litewskiej, grodzieńskiej i mińskiej Imperium Rosyjskiego. Po ustabilizowaniu się granicy polsko-radzieckiej w 1921 roku Dołmatowszczyzna wróciła do Polski, weszła w skład gminy Żuchowicze. Początkowo jednak, w 1918 roku gmina ta należała do powiatu nowogródzkiego. 1 sierpnia 1919 roku gmina weszła w skład nowo utworzonego powiatu baranowickiego pod Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich[4]. 7 listopada 1920 roku została przyłączona do nowo utworzonego powiatu nieświeskiego pod Zarządem Terenów Przyfrontowych i Etapowych[5]. 19 lutego 1921 roku wraz z całym powiatem weszła w skład nowo utworzonego województwa nowogródzkiego[6][7]. 22 stycznia 1926 roku gmina została przyłączona do powiatu stołpeckiego w tymże województwie[8]. Od 1945 roku – w ZSRR, od 1991 roku – na terenie Republiki Białorusi[3][9][10].

W 1921 roku na Dołmatowszczyznę składała się wieś i dwa folwarki:

  • wieś Dołmatowszczyzna liczyła 407 mieszkańców, z czego 63 katolików, 325 prawosławnych i 19 żydów, 325 osób zadeklarowało narodowość polską, 81 białoruską, 1 – inną
  • folwark Dołmatowszczyzna I (Gizbertów) liczył 6 mieszkańców, z czego 1 katolik i 5 prawosławnych, wszyscy Polacy (majątek w latach 70. XIX wieku miał 277 mórg[9])
  • folwark Dołmatowszczyzna II (Wierzbowskich) liczył 70 mieszkańców, z czego 14 katolików, 34 prawosławnych i 22 żydów, 61 Polaków i 9 Białorusinów[7] (ich majątek w latach 70. XIX wieku liczył 682 morgi[9]).

W 2009 roku wieś liczyła 101 osób[11].

Między dworem a wsią w XIX wieku stała cerkiew pw. Narodzenia NMP wybudowana w 1839 roku i remontowana w 1878 roku[1]. Obecnie w tym miejscu jest cmentarz.

Związki z Adamem Mickiewiczem

Dołmatowszczyzna była pierwowzorem Dobrzyna z Pana Tadeusza. Przed II wojną światową była w połowie zamieszkana przez zaściankową szlachtę o nazwisku Dobrzyński (zaścianek, gdzie było ich najwięcej, nazywał się Dobrzyniec), a w połowie przez chłopów. Środkiem tego zaścianka prowadziła długa ulica[12]:

W końcu, wszyscy przez długą zaścianku ulicę
Puścili się w cwał krzycząc: «Hejże na Soplicę!» (koniec Księgi VII).

Sam Dobrzyn/Dołmatowszczyznę Adam Mickiewicz opisywał tak (w Księdze VI Pana Tadeusza):

Słynie szeroko w Litwie Dobrzyński zaścianek
Męstwem swoich szlachciców, pięknością szlachcianek.
Niegdyś możny i ludny: bo gdy król Jan Trzeci
Obwołał pospolite ruszenie przez wici,
Chorąży województwa z samego Dobrzyna
Przywiódł mu sześćset zbrojnej szlachty. Dziś rodzina
Zmniejszona, zubożała. Dawniej w pańskich dworach
Lub wojsku, na zajazdach, sejmikowych zborach,
Zwykli byli Dobrzyńscy żyć o łatwym chlebie:
Teraz, zmuszeni sami pracować na siebie
Jako zaciężne chłopstwo! tylko że siermięgi
Nie noszą, lecz kapoty białe w czarne pręgi,
A w niedzielę kontusze. Strój także szlachcianek
Najuboższych różni się od chłopskich katanek:
Zwykle chodzą w drylichach albo perkaliczkach,
Bydło pasą nie w łapciach z kory, lecz w trzewiczkach,
I żną zboże, a nawet przędzą w rękawiczkach.
Różnili się Dobrzyńscy między Litwą bracią
Językiem swoim, tudzież wzrostem i postacią.
Czysta krew lacka, wszyscy mieli czarne włosy,
Wysokie czoła, czarne oczy, orle nosy;
Z Dobrzyńskiej ziemi ród swój starożytny wiedli,
A choć od lat czterystu na Litwie osiedli,
Zachowali mazurską mowę i zwyczaje.

Antoni Gwalbert Wierzbowski, właściciel Dołmatowszczyzny, był szkolnym kolegą Adama Mickiewicza i Jana Czeczota. Był on prawdopodobnie pierwowzorem Asesora (właściciela charta Sokoła) z Pana Tadeusza[12], którego Mickiewicz tak przedstawiał w I Księdze:

Asesor mniej krzykliwy i mniej był ruchawy
Od Rejenta, szczuplejszy i mały z postawy,
Lecz straszny na reducie, balu i sejmiku,
Bo powiadano o nim: ma żądło w języku;
Tak dowcipne żarciki umiał komponować,
Iżby je w kalendarzu można wydrukować,
Wszystkie złośliwe, ostre. Dawniej człek dostatni,
Schedę ojca swojego i majątek bratni
Wszystko strwonił na wielkim figurując świecie;
Teraz wszedł w służbę rządu, by znaczyć w powiecie.
Lubił bardzo myślistwo, już to dla zabawy,
Już to że odgłos trąbki i widok obławy
Przypominał mu jego lata młodociane,
Kiedy miał strzelców licznych i psy zawołane:
Teraz mu z całej psiarni dwa charty zostały,
I jeszcze z tych jednemu chciano przeczyć chwały!

Przez pewien czas mieszkał w Dołmatowszczyźnie po powrocie z zesłania Tomasz Zan. Również Jan Czeczot po powrocie z zesłania mieszkał u Wierzbowskich od grudnia 1845 roku do jesieni 1846 roku[12].

Nieistniejące dwory

Stary dwór (Boretti, przed 1900)

Około 1810 roku Stefan Wierzbowski wzniósł tu dwór, który spłonął w 1929 roku. Był to parterowy dom na planie wydłużonego prostokąta, stojący na podmurówce, kryty gładkim, czterospadowym dachem gontowym i trzema symetrycznie usytuowanymi kominami. Miał jedenaście osi, z których pięć centralnych zajmował portyk, którego sześć toskańskich kolumn podtrzymywało trójkątny szczyt z półkolistym oknem o promienistych szczeblinach. Na znacznie podniesiony taras pod portykiem wiodło dziesięć schodów. Nie ma informacji o elewacji ogrodowej[3].

We dworze zgromadzono dużą liczbę pamiątek rodzinnych oraz cennych mebli, dzieł sztuki i bibliotekę. Wszystko to prawdopodobnie spłonęło w pożarze. Uratowaną korespondencję z Adamem Mickiewiczem rodzina przekazała do Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku[3].

Zaraz po pożarze właściciele wybudowali na miejscu starego nowy dwór, raczej w stylu willi. Nowy dom był szerszy i krótszy, siedmioosiowy, w środkowej, pięcioosiowej części dwukondygnacyjny. Przed środkową trójosiową częścią stał portyk w wielkim porządku, którego dwie pary pseudotoskańskich kolumn dźwigały trójkątny szczyt, z półkolistym oknem, podobnym do tego w poprzednim domu. Portyk był przecięty balkonem na całej szerokości i głębokości. Część środkową domu przykrywał dach czterospadowy, jednoosiowe skrzydełka boczne – dachy trójspadowe. Nowy dom został urządzony częściowo uratowanymi meblami. Wszystko to zostało rozgrabione w 1939 roku[3].

Oba dwory stały wśród rozległego parku krajobrazowego o mieszanym drzewostanie. Przed domem rozciągał się kolisty trawnik z klombami kwiatowymi, otoczony drogą dojazdową. Zabudowania gospodarcze i oficyna zbudowana w stylu przypominającym neogotyk kryły się za krzewami dekoracyjnymi w pobliżu frontowego gazonu[3].

W 1939 roku powierzchnia majątku Dołmatowszczyzna (licząc razem z folwarkiem Unichowo) liczyła 517 ha ziemi uprawnej i lasu[3].

Majątek Dołmatowszczyzna jest opisany w 11. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego[3].

Przypisy

  1. ↑ a b Dołmatowszczyzna na stronie Radzima.org. [dostęp 2017-12-26].
  2. ↑ a b c Marek Minakowski, Wielka Genealogia Minakowskiego [dostęp 2017-12-26].
  3. ↑ a b c d e f g h Dołmatowszczyzna, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 11: Województwo kijowskie oraz uzupełnienia do tomów 1-10, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997, s. 447–451, ISBN 83-04-04369-6, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
  4. ↑ Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 19, poz. 172
  5. ↑ Dz. Urz. ZTPiE z 1920 r. Nr 3, poz. 23
  6. ↑ Dz.U. z 1921 r. nr 16, poz. 93
  7. ↑ a b Skorowidz miejscowości RP opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 roku. T. 7, część 1: Województwo nowogrodzkie. Warszawa: 1923, s. 87. [dostęp 2017-12-26].
  8. ↑ Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43
  9. ↑ a b c Dołmatowszczyzna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 108.
  10. ↑ Folwark Dołmatowszczyzna na II na stronie Radzima.net. [dostęp 2017-12-26].
  11. ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu grodzieńskiego na podstawie spisu ludności – 14 października 2009. [dostęp 2017-12-26]. (ros.).
  12. ↑ a b c Tomasz Krzywicki: Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie: przewodnik. Wyd. 3. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 2006, s. 118–120. ISBN 83-89188-51-1.

Media użyte na tej stronie

Grodno region location map.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Adobe Illustrator., Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Grodno region

Equirectangular projection. Geographic limits of the map:

  • N: 55.03° N
  • S: 52.71° N
  • W: 23.45° E
  • E: 26.75° E
Dałmataŭščyna, Viarboŭski. Далматаўшчына, Вярбоўскі (T. Boretti, 1900).jpg
Далматаўшчына (Dałmataŭščyna), сядзіба Вярбоўскіх (Viarboŭski). Галоўнае месца збору філярэтаў