Dońska Republika Radziecka

Dońska Republika Radziecka (ros. Донская Советская Республика, Donskaja Sowietskaja Riespublika) – państwo utworzone przez bolszewików 23 marca 1918 na terenie Obwodu Wojska Dońskiego ze stolicą w Rostowie. Do połowy kwietnia funkcjonowało jako Republika Dońska. Formalnie istniało do 30 września 1918, faktycznie zaś do 4 maja 1918. Jej miejsce zajęła proklamowana 18 maja 1918 Republika Dońska (Wszechwielkie Wojsko Dońskie).

Historia

Utworzenie republiki

Oddział Czerwonej Gwardii dowodzony przez Rudolfa Siwersa, dowodzącego siłami czerwonych w Rostowie, faktycznie kontrolującego działania władz Dońskiej Republiki Radzieckiej

Po wyparciu z terenu Obwodu Wojska Dońskiego Armii Ochotniczej i oddziałów generała Kaledina, obwodowy komitet wojskowo-rewolucyjny ogłosił dekret o utworzeniu Republiki Dońskiej. W miastach regionu, głównie Rostowie i Taganrogu, poparcie dla bolszewików było w tym momencie bardzo wysokie[1]. 26 lutego 1918 r. Władimir Antonow-Owsiejenko, dowodzący oddziałami czerwonych na froncie południowym, zwrócił się do Lenina z prośbą o wyrażenie zgody na utworzenie kozackiej autonomii. Lenin wyraził zgodę, nakazując jedynie, by miejscowy zjazd rad opracował program reformy rolnej[2]. Faktyczną kontrolę nad sytuacją mieli nie lokalni przywódcy bolszewiccy, działacze komitetów rewolucyjnych z Rostowa i Taganrogu oraz kozackiego komitetu wojskowo-rewolucyjnego utworzonego w stanicy Kamienskiej (w styczniu 1918 r.[3]), ale dowódcy wkraczających nad Don oddziałów Armii Czerwonej na czele z Rudolfem Siwersem[4]. Działali oni niezależnie nawet od Rady Komisarzy Ludowych i kierownictwa partii bolszewickiej[4].

W opanowanych przez czerwonych miastach panowała anarchia, potęgowana przez napływanie na teren republiki zdemoralizowanych żołnierzy, którzy uciekali do Rostowa z opanowanej przez Niemców Ukrainy. Dopuszczali się oni aktów przemocy i grabieży[5]. Równocześnie Siwers polecił rozstrzeliwać bez sądu wszystkich byłych żołnierzy białej Armii Ochotniczej, którzy pozostali w mieście. Ofiarami samosądów padali również byli oficerowie armii carskiej, nawet, jeśli w rozwijającej się rosyjskiej wojnie domowej nie brali dotąd aktywnego udziału[1]. Zlikwidowano mienszewickie pismo "Raboczeje Dieło", a następnie utworzone w jego miejsce "Raboczeje Słowo". Z rąk zdemoralizowanych żołnierzy zginął czołowy działacz miejscowych mienszewików P. Kałmykow[1]. W Taganrogu bolszewicy rozstrzelali kilkudziesięciu byłych oficerów armii carskiej w odwecie za krwawe tłumienie powstania robotniczego w styczniu-lutym 1918 r.[6] Rozmiary przemocy sprawiły, że ludność miast regionu dońskiego odwróciła się od czerwonych[1]. Mniejszą skalę terror przybrał na wsi, w stanicach kozackich[7].

W celu powstrzymania samowoli dowodzący siłami czerwonych na froncie południowym Władimir Antonow-Owsiejenko zaapelował do Lenina o wysłanie nad Don swojego przedstawiciela, jednak przywódca bolszewików nie wskazał nikogo odpowiedniego i zasugerował, by przedstawicielem centralnej Rady Komisarzy Ludowych w Rostowie został sam Antonow-Owsiejenko. Ten z kolei skierował do Rostowa komisarza Wojciechowskiego[4], z nieograniczonymi pełnomocnictwami[8]. Jego działania ostatecznie skompromitowały władzę radziecką[8]. Wojciechowski porozumiał się z Siwersem i odtąd wspólnie sprawowali faktyczną władzę w republice, przeprowadzając siłowe rekwizycje żywności, konfiskaty majątku zamożnych mieszkańców miast i utrzymując politykę terroru[4]. Znacjonalizowane zostały fabryki i kopalnie[8].

W obliczu zbliżających się wojsk niemieckich miejscowi działacze postanowili, ponownie bez akceptacji Rady Komisarzy Ludowych, proklamować niepodległe państwo. Mieli nadzieję, że w takiej sytuacji Niemcy stracą pretekst do marszu nad Don pod hasłem wspierania samostanowienia narodów[2]. Decyzję o proklamowaniu 23 marca 1918 r. Dońskiej Republiki Radzieckiej podjął komitet rewolucyjny w Rostowie, nie czekając na planowany zjazd rad[2].

Bolszewicy podjęli próbę utworzenia w republice nowej administracji lokalnej - rozwiązali dumy miejskie i rozpisali wybory do rad, w których głosować mogli wszyscy obywatele, którzy ukończyli 20 lat, poza kupcami, duchownymi, byłymi carskimi policjantami i oficerami[2]. W wielu kozackich stanicach wybory nigdy się jednak nie odbyły, a przewodniczącymi rad ogłoszono dotychczasowych atamanów stanicznych[2].

Zjazd Rad Robotniczych i Kozackich Dońskiej Republiki Radzieckiej odbył się 9 kwietnia 1918 r. w Rostowie nad Donem. Obok debat o nacjonalizacji przemysłu i reformie rolnej (w tym parcelacji ziemi zamożnego kozactwa[9]) odbyła się na nim dyskusja o tym, czy republika powinna zaakceptować traktat brzeski. W imieniu bolszewików do zgody na traktat nakłaniał Sergo Ordżonikidze, podczas gdy lewicowy eserowiec Borys Kamkow agitował za odrzuceniem pokoju. Ostatecznie stanowisko bolszewików zwyciężyło w głosowaniu (348 głosów przeciwko 106)[2], jednak krótko potem wojsko niemieckie przystąpiło do dalszego marszu w kierunku Donu. Bolszewicy zaczęli wówczas przekonywać do wspierania "wojny rewolucyjnej"[1].

Funkcjonowanie

Zjazd rad powołał swój centralny komitet wykonawczy, a ten z kolei utworzył republikańską Radę Komisarzy Ludowych (Sownarkom), której przewodniczącym został Fiodor Podtiołkow[10]. Stolicą republiki został Rostów nad Donem. Przez cały okres istnienia republiki w jej rządzie funkcjonowały zwalczające się frakcje[4]. Podtiołkow, dowódca zrewolucjonizowanych Kozaków dońskich, nigdy nie podejmował w republice kluczowych decyzji, władza pozostała w rękach Siwersa i Wojciechowskiego[4]. Podtiołkow bez powodzenia oprotestowywał decyzje komisarza, w krótkim czasie stosunki między Siwersem i Wojciechowskim a Podtiołkowem stały się na tyle złe, że obie strony groziły sobie nawzajem aresztowaniem[2][8].

Na terenie Dońskiej Republiki Radzieckiej władze uderzyły również w Rosyjską Cerkiew Prawosławną. Według utworzonej w 1919 r. przez białych, już po upadku republiki, komisji śledczej, piętnastu kapłanów zostało zamordowanych przez czerwonych. Prawosławny biskup nowoczerkaski był więziony przez dziesięć dni na przełomie lutego i marca 1918 r. Odnotowano przypadki, gdy ludność stawała w obronie represjonowanych duchownych[6].

Opór przeciwko władzy bolszewików pojawił się najwcześniej w kozackich stanicach. Organizowali go kozaccy przywódcy, których dawne przywileje zostały skasowane przez rewolucyjne władze i ci, którzy nie mogli pogodzić się faktem, iż władza w obwodzie Wojska Dońskiego została odebrana samym Kozakom przez przybyłych z zewnątrz[6]. Jako pierwsze przeciwko bolszewikom aktywnie wystąpiły najzamożniejsze stanice w rejonie Nowoczerkasska, najbardziej dotknięte przymusowymi rekwizycjami żywności i samowolą żołnierzy powracających z frontu[9]. Ponadto wielu młodych Kozaków, którzy podczas I wojny światowej było pod wpływem bolszewickich agitatorów, po powrocie do rodzinnych stanic odsunęło się od czerwonych, ulegając z kolei autorytetowi starszych Kozaków, konsekwentnie negatywnie nastawionych do rewolucji[9].

Bunt Kozaków przeciwko bolszewikom

W kwietniu 1918 r. W. Gołubow, który w styczniu tego samego roku porzucił siły Kaledina i na czele czerwonych oddziałów, w porozumieniu z Podtiołkowem, zajął Nowoczerkask, wezwał Kozaków ze stanic w rejonie miasta do buntu przeciwko bolszewikom. Nie zdobył jednak zaufania Kozaków[9]. Niemniej trzy dni później, 10 kwietnia 1918 r., Kozacy w stanicy Kriwianskiej otoczyli i zabili cały oddział czerwonych przybyły na kolejną rekwizycję żywności. Postanowili zgromadzić większe siły i uderzyć na Nowoczerkask, a swoim dowódcą okrzyknęli esauła Fietisowa, jedynego obecnego na miejscu oficera[11]. 14 kwietnia Fietisow przeprowadził improwizowany rajd na Nowoczerkask, który zakończył się niepowodzeniem, ale pozwolił uwolnić aresztowanych w mieście oficerów, którzy przyłączyli się do sił antybolszewickich. Dowódcą kozackich armii, jeszcze przed ich utworzeniem, mianowano K. Polakowa. Do 23 kwietnia zebrał on pod swoim dowództwem siły liczące sześć i pół tysiąca uzbrojonych Kozaków, z centrum dowodzenia w stanicy Zapławskiej[11]. Bolszewicy mogli stłumić kozackie wystąpienie już na jego początku, gdyż 17 kwietnia pokonali tworzące się oddziały kozackie w otwartej bitwie, jednak po ich wycofaniu się do stanic Kriwianskiej i Zapławskiej[11] nie zdecydowali się kolejne uderzenie, biernie przyglądając się rozwojowi wrogich sił[12]. Obydwie strony cechował bardzo niski poziom dyscypliny. Zarówno siły czerwonych, jak i oddziały kozackie po porażkach ulegały częściowemu rozproszeniu, a niektóre oddziały Kozaków dopuszczały możliwość negocjowania z bolszewikami. Inne organizowały się nie tyle po to, by walczyć z bolszewikami, co w celu atakowania osad zamieszkiwanych przez ludność niekozacką (inogorodnych)[13]. 23 kwietnia Polakow połączył siły z atamanem Popowem, działającym na lewym brzegu Donu, pod komendą którego znajdowało się ok. tysiąca-dwóch tysięcy Kozaków[12]. Z kolei gen. Piotr Krasnow, który ówcześnie przebywał w stanicy Konstantinowskiej, odmówił przejęcia dowództwa nad siłami antybolszewickimi, nie wierząc w powodzenie ich działań[14]. Polakow i Popow nie porozumieli się co do kierunku dalszych działań[13]. O upadku Dońskiej Republiki Radzieckiej przesądził nie bunt części Kozaków (bolszewicy nadal mieli po swojej stronie część inogorodnych i robotników z ośrodków przemysłowych[13]), a pojawienie się w regionie wojsk niemieckich oraz wspieranych przez nich[15] białych sił płk. Michaiła Drozdowskiego (drozdowców)[14].

Upadek Dońskiej Republiki Radzieckiej

Wojska niemieckie, które wiosną 1918 r. opanowały całe terytorium Ukrainy, 26 kwietnia wkroczyły od strony Ługańska na terytorium dawnego Obwodu Wojska Dońskiego, zaś 1 maja weszły do Taganrogu. Miejscowi bolszewicy postanowili podjąć próbę obrony Dońskiej Republiki Radzieckiej, chociaż Rada Komisarzy Ludowych zalecała im wycofanie się[14]. Utworzyli nadzwyczajny sztab obrony republiki z Ordżonikidze, Podtiołkowem, M. Kriwoszłykowem, I. Doroszewem i W. Kowalowem[16].Ogłosili "wojnę rewolucyjną", planowali obronę Rostowa i masową mobilizację. Nie byli jednak w stanie jej przeprowadzić, gdyż ludność przekonana o rychłym nadejściu Niemców nie słuchała już ich rozkazów[14]. Nie zdając sobie sprawy z tego, jak poważna była zmiana sympatii wśród Kozaków w północnej części republiki[14], Fiodor Podtiołkow razem z komisarzem Michaiłem Kriwoszłykowem i 79-osobowym oddziałem[17] udał się tam, by organizować nowe oddziały rewolucyjnego kozactwa. Jego oddział został pojmany, a wszyscy jego członkowie straceni[18].

4 maja 1918 r. siły Drozdowskiego przystąpiły do oblężenia Rostowa i były bliskie zajęcia miasta już w pierwszym szturmie. Bolszewicy byli przekonani, że są atakowani przez wojska niemieckie, z którymi, jak polecała Rada Komisarzy Ludowych, mieli unikać walki. Tymczasem zebrane na południu republiki dońskiej siły dowodzone przez Polakowa przystąpiły, niezależnie od Niemców, do ataku na Nowoczerkask. 6 maja miasto zostało zajęte, bolszewicy starali się przeprowadzić kontratak, jednak do Kozaków przyłączyli się drozdowcy, rozstrzygając o wyniku starcia. Tego samego dnia Niemcy zajęli Rostów, nie napotykając oporu[19]. Przywódcy obalonej Dońskiej Republiki Radzieckiej wycofali się do Carycyna. Część żołnierzy czerwonych w rozsypce opuściła miasto, inni pozostali na miejscu, gdyż stracili kontakt ze swoimi jednostkami. Niemcy rozbroili ich i umożliwili im odejście z Rostowa[20]. Wielu lokalnych działaczy bolszewickich w regionie dońskim padło jednak ofiarą terroru zwycięskich Kozaków[17]. Władza nad Donem przeszła w ręce przywódców kozackich, antyrewolucyjnych i proniemieckich[21]. Miejsce Dońskiej Republiki Radzieckiej zajęła proklamowana 18 maja 1918 Republika Dońska (Wszechwielkie Wojsko Dońskie).

Formalnie państwo zostało zlikwidowane dopiero 30 września 1918 decyzją Wszechrosyjskiego Centralnego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK).

W literaturze

Obraz walk nad Donem między Kozakami-zwolennikami rewolucji a jej przeciwnikami zawarty jest w powieści Michaiła Szołochowa Cichy Don[22].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e P. Kenez, Red Attack..., s. 120.
  2. ↑ a b c d e f g P. Kenez, Red Attack..., s. 119.
  3. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 89.
  4. ↑ a b c d e f P. Kenez, Red Attack..., s. 118.
  5. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 120-121.
  6. ↑ a b c P. Kenez, Red Attack..., s. 121.
  7. ↑ S. Ausku, Kazaki, s. 295.
  8. ↑ a b c d S. Ausku, Kazaki, s. 293-294.
  9. ↑ a b c d P. Kenez, Red Attack..., s. 122.
  10. ↑ S. Mamajewa, В мае 1918 года состоялась казнь казаков-революционеров во главе с Федором Подтелковым, 21 kwietnia 2010.
  11. ↑ a b c P. Kenez, Red Attack..., s. 123.
  12. ↑ a b P. Kenez, Red Attack..., s. 124.
  13. ↑ a b c P. Kenez, Red Attack..., s. 125.
  14. ↑ a b c d e P. Kenez, Red Attack..., s. 126.
  15. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 130.
  16. ↑ O. Kuzina, Славный сын революции.
  17. ↑ a b J. D. Smele, The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ​ISBN 978-1-84904-721-0​, s. 66.
  18. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 126-127.
  19. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 131.
  20. ↑ P. Kenez, Red Attack..., s. 132.
  21. ↑ E. Mawdsley, Wojna domowa w Rosji 1917-1920, Bellona, Warszawa 2004, ​ISBN 978-83-11-11638-2​, s. 58.
  22. ↑ M. Szołochow, Cichy Don, t. I i II, Czytelnik, Warszawa 1951, s. 348 i nast.

Bibliografia

  • S. Ausku, Kazaki, Olma Media Group, Moskwa 2002, ​ISBN 978-5-7654-1885-7​.
  • P. Kenez, Red Attack, White Resistance: Civil War in South Russia 1918, New Academia Publishing, Washington DC, ​ISBN 0-9744934-5-7​.

Zobacz też

Media użyte na tej stronie