Doliwa (herb szlachecki)

Doliwa

Herb Doliwa
Typ herbu	szlachecki
Zawołanie	Doliwa
Alternatywne nazwy	Doliva, Dolywa, Doliwczyk, Doliwita[1][2][3]
Pierwsza wzmianka	1311 (pieczęć), 1383 (zapis)

Doliwa – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Doliwa^[3]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[4]. Doliwa jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku^[5].

Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi dobrzyńskiej, krakowskiej, łęczyckiej, sandomierskiej, sieradzkiej i na Mazowszu^[6]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Janina, należy wymienić Rozdrażewskich^[7] i Głębockich^[8].

Doliwy używał też Jan Chryzostom Pasek^[9].

Opis herbu

Opis historyczny

Jedna ze stron manuskryptów Jana Długosza, zawierająca opisy polskich herbów

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[10]:

Po przetłumaczeniu:

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Szymona Okolskiego i Bartosza Paprockiego, opisuje herb^[11]:

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy w polu błękitnym pas srebrny w lewo skos^[b], na nim trzy czerwone róże.

W klejnocie między dwiema czarnymi trąbami trzy czerwone róże w słup ustawione.

Labry herbowe błękitne, podbite srebrem.

Geneza

Herb Warburgów.

Najwcześniejsze przedstawienia

Najwcześniejsza pieczęć z herbem „Doliwa” jaka jest znana, to pieczęć Gerarda z Przyprostni z roku 1311^[12]. Paprocki w swoim herbarzu, na podstawie herbarza Długosza, pomiędzy innymi krzyżackimi chorągwiami zebranymi pod Grundwaldem umiejscowił, białą chorągiew starostwa rogozińskiego, na której znajdowały się w czerwonym pasie trzy róże, rozciągnięte na ukos od prawego do lewego boku. Przypisał też herb posiadający trzy róże na srebrnym pasie Warburgom, hrabiom saksońskim^[13].

• 1311 (pieczęć Gerarda z Przyprostni).
• Mikołaj wojewoda Poznański 1334 r.
• Jan wojewoda Kujawski 1343 r.
• Jarosław wojewoda Poznański 1343 r.
• Mikołaj z Będlewa 1343 r.

Najwcześniejsze wzmianki pisane

• Jan Doliwa biskup Poznański 1320r.
• Filip kasztelan Krzywiński 1383r.

W wyniku unii horodelskiej w 1413 herb został przeniesiony na Litwę^[14]. Do rodu Doliwów przyjęty został bojar litewski Naczko, który na chrzcie otrzymał imię Piotr, a który w późniejszych aktach używał przydomka odojcowskiego Ginwiłowicz. Ród Doliwów reprezentowany był w Horodle przez Macieja Kota - kasztelana nakielskiego, Janusza Furmana - kasztelana międzyrzeckiego i Piotra z Falkowa, podsędka sandomierskiego, który do aktu przywiesił swą pieczęć^[5].

Wiersz Paprockiego o początkach domu Doliwów^[15]:

Tak zwana „etymologia ludowa” upatruje genezę nazwy rodu Doliwów od nazwy plemienia Liwów zamieszkujących Liwonię, północno-wschodnie tereny dzisiejszej Łotwy. Według niej, po podbiciu Liwów i sąsiadujących z nimi Kurów przez zakon kawalerów mieczowych, podczas tzw. krucjaty północnej 1206–1207, ludy te zostały zmuszone do przyjęcia nowej wiary i podporządkowane woli najeźdźców. Ślady jakie znajdujemy w polskich nazwach geograficznych (np. Liwiec, Liw) wskazują na osadnictwo Liwów na naszych ziemiach z okresu wielkiej wędrówki ludów. Jednak najstarsze dokumenty wskazują na środkową Wielkopolskę jako na gniazdo rodowe. „Liwić” w języku staropolskim oznaczało „wypatrywać”. Określenie to możemy napotkać jeszcze w XVI-wiecznym „Żywocie Jana Tarnowskiego” autorstwa Stanisława Orzechowskiego i „Słowniku Łacińsko-Polskim” Bernarda z Bydgoszczy (z początku tegoż wieku).

Sam zaś herb występował wcześniej w Europie zachodniej, a przybył na ziemie polskie prawdopodobnie z Niemiec.

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz. Długosz w swoim herbarzu przedstawił w opisał klejnot herbu jako posiadający trzy strusie pióra na hełmie^[16]. Według Paprockiego jest to pomyłka^[13].

Etymologia

Jan Długosz wywodzi nazwę herbu od zamku w Liwie leżącego w obecnej wsi Liw na Mazowszu^[17].

Według słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych, nazwa herbu Doliwa ma pochodzić od jego zawołania do Liwa!, hipotetycznie stanowiącego proklamację eliptyczną przyimkową o charakterze wojskowym; por. Liw miasto, woj. siedleckie, niegdyś gród kasztelański. Próba tego rodzaju objaśnienia nazwy heraldycznej uważana jest niekiedy za mało prawdopodobną, przydomek Doliwa należał bowiem do osoby Jana, biskupa poznańskiego utrwalił się jako nazwa heraldyczna w wielkopolskim, a nie w mazowieckim środowisku herbownych. Przeciwnikiem łączenia nazwy heraldycznej z rzekomym zawołaniem do Liwa! był również Kozierowski, upatrując w niej przezwisko osobowe formie przymiotnika utworzonego od rzeczownika dola + iw(y), jak godziw, mściw itp. Nie wyklucza też pochodzenia nazwy osobowej Doliwa od zapomnianej nazwy bóstwa będącego osobieniem losu czy przeznaczenia^[3].

Herbowni

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[18]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla^[19] (376 nazwisk)^[20]. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Doliwa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Doliwa^[21]:

Naczkun lub Natko to różne wersje imienia Piotra Naczka, wspomnianego wcześniej bojara, adoptowanego podczas unii horodelskiej w 1413 roku do herbu Doliwa^[22].

Pozostałe nazwiska

Jury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach Bobrowicki, Gozdzielski, Silinicz, Zieleznicki^[23].

Występowanie w heraldyce terytorialnej

Herby terytorialne o niepewnych związkach z Doliwą

Herb Nowego Dworu Gdańskiego

Flaga Nowego Dworu Gdańskiego

Herb Siemianowic Śląskich

Herb powiatu oleskiego

Herb szwajcarskiej gminy Uetendorf

Herb niemieckiej gminy Vechelde

Herby będące powtórzeniem rysunku Doliwy

Herb Murowanej Gośliny

Flaga Murowanej Gośliny

Herb gminy Rozdrażew

Flaga Rozdrażewa

Herby będące powtórzeniem rysunku Doliwy

• Murowana Goślina (miasto) (zob. herb Murowanej Gośliny)^[24].
• Murowana Goślina (gmina)^[24].
• Rozdrażew (miasto) (zob. herb gminy Rozdrażew)^[25].
• Rozdrażew (gmina)^[25].

Herby terytorialne o niepewnych związkach z Doliwą

• Nowy Dwór Gdański (miasto) (zob. herb Nowego Dworu Gdańskiego).
• Nowy Dwór Gdański (gmina).
• Siemianowice Śląskie (miasto) (zob. herb Siemianowic Śląskich).
• Powiat oleski (powiat) (zob. herb powiatu oleskiego).
• Uetendorf (gmina)
• Vechelde (gmina)

Odmiany

Odmiany herbu Doliwa (c) Bastian, CC BY 3.0 Herb Borna Herb Głuchowski Herb Konderski (c) Bastian, CC BY 3.0 Herb Sobotka (c) Bastian, CC BY 3.0 Herb Żaliński II

Doliwa wraz ze swoimi odmianami w Tablicach odmian herbowych Teodora Chrząńskiego (1909). II rząd, IV kolumna.

Galeria

• 

  Herb Doliwa w zamku w Baranowie Sandomierskim.

• 

  Pieczątka z herbem Doliwa pochodząca z XIX wieku.

• 

  Odcisk pieczęci Józefa Ignacego Brzezińskiego z herbem Doliwa

Zobacz też

• Heraldyka polska
• Ród herbowy
• Lista polskich herbów szlacheckich

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
• Ambrosius Marcus de Nissa: Arma Regni Poloniae. 1572?, s. 161.
• Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
• Kasper Niesiecki: Herbarz polski. Powiększony dodatkami z poniżejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza. Jan Nepomucen Bobrowicz. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 476.
• Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
• TadeuszT. Gajl TadeuszT., Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
• Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).